AZƏRBAYCAN TÜRK FƏLSƏFƏSİ: ƏNƏNƏLƏR VƏ ÇAĞDAŞ TENDENSİYALAR (XIX-XX ƏSRLƏR)

Faiq ƏLƏKBƏRLİ, 
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan Türk fəlsəfəsi yalnız keçmişimiz, günümüz deyil, eyni zamanda bu günümüzlə, gələcəyimizlə bağlı olduğu üçün onu araşdırmaq, təhlil etmək çox vacib və məsuliyyətli məsələdir. Ona görə ki, bu yaxınlarda Azərbaycan türklərinin ictimai-siyasi həyatı və mədəni-fəlsəfi mühiti yeni bir başlanğıcın açılışına təsir edir. Yeni sistem əsas diqqəti cəlb etmək məsələsi odur ki, Azərbaycan bir tərəfdən yeni ictimai-siyasi və elmi-fəlsəfi təmin edilir, digər tərəfdən Qərb mədəniyyətinin ciddi təsirinə məruz qalmışdır. Hər iki amil son iki əsrdə Azərbaycan Türk fəlsəfəsinin, tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, siyasətin problemlərinin həllində qalmaqdadır. Əgər son iki əsrdə Azərbaycan xalqı maddi və mənəvi anlamda rəsmnü qoruya bilmişsə, bu, dolayısıyla onun tarixinin, ədəbiyyatının, dilinin, mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin yazılmasında yarımçıqlıq kompleksinin ortaya qoymuşdur. Bu, bir həqiqətdir ki, əgər hər hansı bir xalqın fəlsəfəsi, tarixi, ədəbiyyatı yarımçıqlıq kompleksi altında yazılırsa, o zaman həmin xalqın, sözün qiymətləndirilməsi mənasında, milli ruhunu əks etdirən fəlsəfədən, tarixdən, ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən söhbət gedə bilməz. hansı natamamlıq kompleksi bölməsi altında yazılan hər hansı millətin tarixi, fəlsəfə tarixi, ədəbiyyat tarixi, mədəniyyət tarixi milli ruhdan başqa varsa hər şeyi onunla əks etdirir, ancaq milli ruh qarşısında gözlə görünən ya da görünməyən saysız-hesabsız sədlər çəkilir, divarlar hörülür. Son iki əsr ki, Azərbaycan xalqı da məhz maddi-fiziki və maddi-fiziki parçalanma əsasında natamamlıq kompleksinə doğru sürüklənmiş, bu natamamlıq formada hər hansı doğma və yad tədqiqatçılar onun tarixini, fəlsəfəsini, mədəniyyətini, hüququnu, ədəbiyyatını yazmışlar və yazmışlar. Bir sözlə, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türklərinin ictimai-siyasi və fəlsəfi həyatında yeni mərhələyə qədəm qoyması onun maddi-fiziki və milli-mənəvi parçalanması fonunda baş vermiş, bununla da, bəlkə də yüzlərlə problemlər ilə yenilənmişdir. Hər halda Səfəvilər-Qızılbaşlar Türk dövlətinin süqutundan sonra onun yeni imperiya quran Əfşarlar Türk dövlətinin az bir dövründə uğursuzluğa düçar olması Azərbaycan türkləri üçün, bu günə qədər çözülməsi heç də asan olmayan ciddi ictimai-siyasi elmi-fəlsəfi və problemlərə yol açdı. Doğrudur, XVIII əsrin sonlarına doğru keçmiş Səfəvilərlə Əfşarlar dövlətlərinin qalıqları dövründə Qacarlar Türk dövlətinin meydana çıxması bu bölgədə yaşayan Türklər, o cümlədən Azərbaycan türkləri üçün yeni ümid işığı olub, bəlkə də bu günə qədər yaşadığımız və yaşamaqda saxlaya biləcəyi problemlərin xeyli hissəsinə son verə bilərdi. Ancaq Qacarlar dövləti çar Rusiyası ilə Böyük Britaniyanın hərbi-siyasi oyunları keçmiş Səfəvilər Türk dövlətinin bütün ərazilərinə, o cümlədən Cənubi Qafqaza və quzey hissəsinə sahib ola bilər.Bununla da Azərbaycan Türk torpaqlarının bir hissəsi Rusiyanın işğalı altında qaldı, bu da, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, onun yalnız gələcək ictimai-siyasi həyatında deyil, elm-mədəniyyət və fəlsəfə sahəsində də xeyli fərqliliklərə, inkişafa yol açdı. Hər halda Azərbaycan Türk xalqının Rusiyasının işğalı altında qalan bir hissəsi ilə, Qacarların qalan böyük hissəsi arasında baş verən maddi-fiziki və milli-nəvi ayrılıqlar, antitürk ideyalarının da bəzi təsiri ilə onların mütəfəkkirlərinin dünya görüşündə yarımçıqlığa, natamamlığa, təbii qeyri-milli düşüncələrə (irançılıq, rusçuluq, avropaçılıq-qərbçilik və s.) yol açmış oldu. Bu gün, Azərbaycanın elm xadimlərinin öhdəsinə düşən əsas vəzifə bir tərəfdən təxminən XIX əsrin əvvəllərindən Rusiyanın işğalı altında saxlamaq məcburiyyətində olan Azərbaycan Türkünün dünyagörüşü ilə, qacarların rejimində, ancaq ana sütununu təşkil edən türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin dünyagörüşündəki çarxlar və müxtəlif dəyişikliklər. tədqiq edilmiş obyektiv qiyməti vermək, başqa tərəfdən bütünlükdə fəlsəfə və ictimai fikrimizin əsas inkişaf yollarını, onun mahiyyətini ortaya qoymaqdır. Bu mənada son iki əsrdə ayrı-ayrılıqda yaşamağa məcbur edilmiş Quzey Azərbaycan türkləri ilə Qacarlar dövlətinin ana sütununu təşkil etmiş Türklərin bu dövr ərzində yaşadıqları ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, elmi-fəlsəfi mühiti ayrı-ayrılıqda daha çox bir bütünlük, vəhdətin təminat hisssi kimi tədqiq etmək lazımdır. 18 çar Rusiyası ilə Qacarlar arasında bağlanmış 128-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra, ödənişdən bir çox hallarda Azərbaycan vahid türklərinin deyil, Quzey Azərbaycan xalqının və Güney Azərbaycan xalqının tarixindən, iqtisadiyyatından, mədəniyyətindən, fəlsəfəsindən bəhs etmişik ya da etməyə davam edirik. Bizcə, artıq bu ənənəyə birmənalı şəkildə son verilməli, yəni vahid Azərbaycan xalqının tarixindən, iqtisadiyyatından, mədəniyyətindən, fəlsəfəsindən kitablar, əsərlər yazılmalıdır. Təbii ki, bu, o demək deyil ki, biz XIX əsrin başlarından qalan çar Rusiyasının işğalı altındakı Azərbaycan Azərbaycan Türkünün bir hissəsini qəbul edib, ya da Qacarlar dövlətinin ana sütununu təşkil edib. vahid şəkildə, heç bir məntiq olmadan vahidləşdirməli, bütövləşdirilməlidir. Əsla belə bir şeyə yol verilməməlidir. Sadəcə, burada əsas məqsəd Azərbaycan Türk xalqının parçalanmadan sonra yaşadığı tarixi, fəlsəfəni, ədəbiyyatı, mədəniyyəti 6 milyonluq xalq vahid fəlsəfəsini, vahid bir çatı altında ümumiləşdirməyi, bütöv şəkildə görməyi bacarmaq, yəni təxminən 50-00 milyonluq xalq vahid fəlsəfəsini, tarixini, ədəbiyyatını, mədəniyyətini yazmaq lazımdır. Bu mənada Azərbaycan da daxil olmaqla, böyük bir tarixi dövlət idarəsi sürən Qacar ​​və həmin dövrün Türk mütəfəkkirlərinə əlavə olunmalıdır. Burada öz əksini tapmış ən mühüm məsələdən biri də, çar Rusiyasının işğalı altında qalan Azərbaycanın quzeyindəki xalqımızın bundan sonra hansı formada davam etməsi ilə bağlı problemlər, yəni bütün hüquq (sosial, iqtisadi, təhsil, mədəniyyət və s.) baş vermiş dəyişikliklərin mümkün olduğu qədər obyektiv qiymətləndirilməsidir. Rusiya bizlər bu məsələni, Azərbaycanın quzey torpaqlarının çarxının işğalı altında qalmasını prosesində olduğu kimi, heç bir halda mütərəqqi hadisə kimi nəticə verməməli, eyni zamanda bu məsələdə həddən artıq ifrata vararaq, o hər hansı bir təhlükə problem olubsa onu da görməzdən gəlmək lazımdır. Ancaq bütünlüklə Rusiyasının işğalı altında ya da-nin problemi birlikdə yaşamağa məcburiyyət qarşısında baş vermiş istənilən “müsbət vəziyyət”ə uyğun olaraq yanaşılmalıdır. Şübhəsiz, bir tərəfdən Rusiyaya münasibətdə aşağı səviyyəli iqtisadi artım, başqa tərəfə güclənən millilərimizi bir çox böyük maraqlar imperiyasının mənafeləri ilə üst-üstə düşür. Bütünlükdə bizlər tariximizi, ədəbiyyatımızı, fəlsəfə tariximizi millətimizin bu günü və gələcək üçün qələmə alırıqsa, o zaman əvvəl, milli maraqlarımızın hər bir şeydən bir addım öndə olması bir an olsun unudulmamalıdır. Bir sözlə, Azərbaycan xalqının fəlsəfə tarixi qələmə alınarkən Rus-Sovet metodologiyasından və həmin dövrün təfəkküründən uzaq durulmalı, Qərb metodologiyasına birlikdə əlavə edilməli. Çünki birinci metodologiyaya qədər Qərb metodologiyası da Türk mədəniyyəti və İslam-Şərq mədəniyyəti ilə bağlı bəzi məsələlər uzlaşmır. Bizcə, yalnız Rusiya çarxının, Sovet Rusiyasının işğalı altında qalmış Azərbaycanın quzey hissələriki xalqımızın, onun mütəfəkkirlərinin deyil, eyni Qacarlar dövlətinin əsas sütunu kimi uzun müddət əhəmiyyətli təsirli gücü qoruyub saxlamış güneydəki xalqımızı, onun mütəfəkkirlərini dünyagörüşünün də obyektiv formasında və milli maraqlarımızda saxlamaqla. ciddi tədqiqatlara ehtiyacı vardır. Hər halda Təbriz mərkəzli Azərbaycan bölgəsi Qacarlar dövlətinin ictimai-siyasi həyatında əsas rol oynadığı kimi, Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri elm-mədəniyyət və fəlsəfi mühtin formalaşdırılmasında da öncüllər olmuşdur. idarə çar Rusiyanın işğalı altında olan Azərbaycanın quzeyində yaşayan mütəfəkkirlərimiz kimi,Azərbaycanın güneyində öz soydaşlarının qurduqları Qacarlar dövlətinin mənşəyində yaşayan aydınlarımız da elm-mədəniyyət və fəlsəfi mühitdə ön cərgədə olmuşlar. Onu da bil ki, fərqli dövlətlərin, yəni doğma və yad dövlətlərin insanların yaşamalarına, yaratmalarına baxmayaraq bütün Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri əsasında, vahid amala, vahid ideyaya xidmət etmişlər. Burada vahid amal, ideya deyə bəhs etdiyimiz Azərbaycan türklərinin birləşməsi və dövrünün vahid ölçüsü altında yeniləşməsidir. Biz görürük ki, Azərbaycan türklərinin, onun mütəfəkkirlərinin dünyagörüşündə milli məsələlər, yəni yeniləşmə və Azərbaycan milli ideyaları ətrafında birləşmə daima əsas fəlsəfi, ictimai-siyasi məsələlər olmuşdur. XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycan Türk müttəkirlərinin yaradıcılıqlarında fəlsəfənin hansı şəkildə öz əksini tapması daima müzakirə və müzakirə obyekti olmuşdur. Belə ki, bir qisim tədqiqatçılara görə bu dövrdə Azərbaycanda sirf fəlsəfəyə aid əsərlər çox az olmuş, dolayısıyla da Azərbaycanda fəlsəfədən və filosoflardan çox az bəhs etmək olar. Bununla bağlı qeyd etməliyik ki, birincisi, Azərbaycan xalqı ancaq bugünkü Azərbaycan Respublikasından ibarətdir. Bu anlamda AABakıxanov, MFAxundzadə, HbZərdabi, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, Ə.b.Hüseynzadə, Ə.b.Ağaoğlu qədər S.Ə.Nəbati, M.Ə.Talıbzadə, M.Xiyabani, M.Şəbüstəri, C.Əfqani, SCPişəvəri, C.Heyət də Azərbaycan Türk mütəfəkkirləridir. İkincisi, yeni inkişaf bütün dünyada mütəfəkkirlərin əsas fəlsəfəsi yaradıcılıqları ontoloji və qnoseolojidən çox sosial fəlsəfə, tarixin fəlsəfəsi, sosial psixologiya, sosiologiya, politologiya, antropologiya və buna uyğun qurulmuşdur. Bu anlamda Bakıxanov, Zərdabi, Əfqani, Hüseynzadə, Rəsulzadə, Şəbüstəri, Heyət və başqa Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri A.Şopenhauer, F.Nitsşe, K.Marks, F.Engels, Z.Freyd, U.Ceyms, A.Toyenbi, M. Haydeger və başqa Qərb mütəfəkkirləri qədər filosof, yəni bilgə adına layiqdirlər. Başqa sözlə, Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərini düşüncələrdə ümumiləşdirmələr aparıb, sonra da bu fəlsəfə deyil, fəlsəfə yalnız ontoloji və qnoseoloji olaraq nəzərdə tutulmuş əsərlərlə bağlıdır, mənalız iddialar irəli sürmək kökündən yanlışdır. Çünki fəlsəfə dediyimiz, ən hər bir mənada müdriklik ya da müdrikliyə sevgidirsə, hikmətsevərlikdirsə, o zaman insan, cəmiyyət, millət, dövlət, siyasi əqidələr, mənəvi dəyərlər, sosial münasibətlər və digər təşkilatların fəaliyyəti onun təminatıdır.yəni yeniləşmə və Azərbaycan milli ideyası ətrafında birləşmə daima əsas fəlsəfə, ictimai-siyasi məsələlər ətrafında quruldu. XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycan Türk müttəkirlərinin yaradıcılıqlarında fəlsəfənin hansı şəkildə öz əksini tapması daima müzakirə və müzakirə obyekti olmuşdur. Belə ki, bir qisim tədqiqatçılara görə bu dövrdə Azərbaycanda sirf fəlsəfəyə aid əsərlər çox az olmuş, dolayısıyla da Azərbaycanda fəlsəfədən və filosoflardan çox az bəhs etmək olar. Bununla bağlı qeyd etməliyik ki, birincisi, Azərbaycan xalqı ancaq bugünkü Azərbaycan Respublikasından ibarətdir. Bu anlamda AABakıxanov, MFAxundzadə, HbZərdabi, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, Ə.b.Hüseynzadə, Ə.b.Ağaoğlu qədər S.Ə.Nəbati, M.Ə.Talıbzadə, M.Xiyabani, M.Şəbüstəri, C.Əfqani, SCPişəvəri, C.Heyət də Azərbaycan Türk mütəfəkkirləridir. İkincisi, yeni inkişaf bütün dünyada mütəfəkkirlərin əsas fəlsəfəsi yaradıcılıqları ontoloji və qnoseolojidən çox sosial fəlsəfə, tarixin fəlsəfəsi, sosial psixologiya, sosiologiya, politologiya, antropologiya və buna uyğun qurulmuşdur. Bu anlamda Bakıxanov, Zərdabi, Əfqani, Hüseynzadə, Rəsulzadə, Şəbüstəri, Heyət və başqa Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri A.Şopenhauer, F.Nitsşe, K.Marks, F.Engels, Z.Freyd, U.Ceyms, A.Toyenbi, M. Haydeger və başqa Qərb mütəfəkkirləri qədər filosof, yəni bilgə adına layiqdirlər. Başqa sözlə, Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərini düşüncələrdə ümumiləşdirmələr aparıb, sonra da bu fəlsəfə deyil, fəlsəfə yalnız ontoloji və qnoseoloji olaraq nəzərdə tutulmuş əsərlərlə bağlıdır, mənalız iddialar irəli sürmək kökündən yanlışdır. Çünki fəlsəfə dediyimiz, ən hər bir mənada müdriklik ya da müdrikliyə sevgidirsə, hikmətsevərlikdirsə, o zaman insan, cəmiyyət, millət, dövlət, siyasi əqidələr, mənəvi dəyərlər, sosial münasibətlər və digər təşkilatların fəaliyyəti onun təminatıdır.yəni yeniləşmə və Azərbaycan milli ideyası ətrafında birləşmə daima əsas fəlsəfə, ictimai-siyasi məsələlər ətrafında quruldu. XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycan Türk müttəkirlərinin yaradıcılıqlarında fəlsəfənin hansı şəkildə öz əksini tapması daima müzakirə və müzakirə obyekti olmuşdur. Belə ki, bir qisim tədqiqatçılara görə bu dövrdə Azərbaycanda sirf fəlsəfəyə aid əsərlər çox az olmuş, dolayısıyla da Azərbaycanda fəlsəfədən və filosoflardan çox az bəhs etmək olar. Bununla bağlı qeyd etməliyik ki, birincisi, Azərbaycan xalqı ancaq bugünkü Azərbaycan Respublikasından ibarətdir. Bu anlamda AABakıxanov, MFAxundzadə, HbZərdabi, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, Ə.b.Hüseynzadə, Ə.b.Ağaoğlu qədər S.Ə.Nəbati, M.Ə.Talıbzadə, M.Xiyabani, M.Şəbüstəri, C.Əfqani, SCPişəvəri, C.Heyət də Azərbaycan Türk mütəfəkkirləridir. İkincisi, yeni inkişaf bütün dünyada mütəfəkkirlərin əsas fəlsəfəsi yaradıcılıqları ontoloji və qnoseolojidən çox sosial fəlsəfə, tarixin fəlsəfəsi, sosial psixologiya, sosiologiya, politologiya, antropologiya və buna uyğun qurulmuşdur. Bu anlamda Bakıxanov, Zərdabi, Əfqani, Hüseynzadə, Rəsulzadə, Şəbüstəri, Heyət və başqa Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri A.Şopenhauer, F.Nitsşe, K.Marks, F.Engels, Z.Freyd, U.Ceyms, A.Toyenbi, M. Haydeger və başqa Qərb mütəfəkkirləri qədər filosof, yəni bilgə adına layiqdirlər. Başqa sözlə, Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərini düşüncələrdə ümumiləşdirmələr aparıb, sonra da bu fəlsəfə deyil, fəlsəfə yalnız ontoloji və qnoseoloji olaraq nəzərdə tutulmuş əsərlərlə bağlıdır, mənalız iddialar irəli sürmək kökündən yanlışdır. Çünki fəlsəfə dediyimiz, ən hər bir mənada müdriklik ya da müdrikliyə sevgidirsə, hikmətsevərlikdirsə, o zaman insan, cəmiyyət, millət, dövlət, siyasi əqidələr, mənəvi dəyərlər, sosial münasibətlər və digər təşkilatların fəaliyyəti onun təminatıdır.Heyət və başqa Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri A.Şopenhauer, F.Nitsşe, K.Marks, F.Engels, Z.Freyd, U.Ceyms, A.Toyenbi, M.Haydeger və başqa Qərb mütəfəkkirləri qədər filosof, yəni bilgə adına layiqdirlər. Başqa sözlə, Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərini düşüncələrdə ümumiləşdirmələr aparıb, sonra da bu fəlsəfə deyil, fəlsəfə yalnız ontoloji və qnoseoloji olaraq nəzərdə tutulmuş əsərlərlə bağlıdır, mənalız iddialar irəli sürmək kökündən yanlışdır. Çünki fəlsəfə dediyimiz, ən hər bir mənada müdriklik ya da müdrikliyə sevgidirsə, hikmətsevərlikdirsə, o zaman insan, cəmiyyət, millət, dövlət, siyasi əqidələr, mənəvi dəyərlər, sosial münasibətlər və digər təşkilatların fəaliyyəti onun təminatıdır.Heyət və başqa Azərbaycan Türk mütəfəkkirləri A.Şopenhauer, F.Nitsşe, K.Marks, F.Engels, Z.Freyd, U.Ceyms, A.Toyenbi, M.Haydeger və başqa Qərb mütəfəkkirləri qədər filosof, yəni bilgə adına layiqdirlər. Başqa sözlə, Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərini düşüncələrdə ümumiləşdirmələr aparıb, sonra da bu fəlsəfə deyil, fəlsəfə yalnız ontoloji və qnoseoloji olaraq nəzərdə tutulmuş əsərlərlə bağlıdır, mənalız iddialar irəli sürmək kökündən yanlışdır. Çünki fəlsəfə dediyimiz, ən hər bir mənada müdriklik ya da müdrikliyə sevgidirsə, hikmətsevərlikdirsə, o zaman insan, cəmiyyət, millət, dövlət, siyasi əqidələr, mənəvi dəyərlər, sosial münasibətlər və digər təşkilatların fəaliyyəti onun təminatıdır.

[zəli=https://www.turkustan.az/news/authors/104838]turkustan.az[/leech]