21.09.2020, 14:41 - Baxış sayı: 1342
Mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın bəzi fəlsəfi problemləri
İlham Məmmədzadə
Fəlsəfə elmləri doktoru,
AMEA Fəlsəfə İnstitutunun direktoru
İlham_mamedzade@mail.ru
Giriş
Son zamanlar tarix və mədəniyyət problemləri xeyli aktuallaşıb. "Xatirə yerləri" (onları cəmiyyətin müqəddəs keçmişi kimi başa düşmək olar) bəzi dövlətlərin daxilində münasibətlərin kəskinləşməsinə, bir çox hallarda dövlətlərarası qarşılıqlı münasibətlərdə gərginliyə səbəb olub. Bizcə, bu gərginliyin yaranmasında mənafe, siyasət və iqtisadiyyatın müəyyən rol oynadığı aydındır. Ancaq güman edirik ki, burada fəlsəfi bir kontekst də vardır və onu başa düşmədən mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin rasional və etik-dialoji dərkinə nail olmaq mümkün deyil. Məhz buna görə də mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi, mədəniyyətlərarası kommunikasiya fəlsəfəsi və tarixi ilə bağlı olan hər şey əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə ziddiyyət və fərqli təfsirlər çoxdur. Onlar, məsələn, R.E. Baraşın məqaləsində təhlil olunur. О, qeyd edir ki, “Bu gün həm fərdi identikliyin (kimliyin), həm də cəmiyyətlərin mədəniyyətlərarası kommunikasiysının sürətlə mürəkkəbləşməsi qlobal təmayülə çevrilir. Öz növbəsində, etnomədəni "intibah" tendensiyaları özünü unikal milli mifologiyanın yayılmasında göstərir (Antonovskiy, Baraş 2017) ki, bu da çox vaxt təkcə mədəni müstəsnalıq və muxtariyyət ideyalarının artmasına deyil, həm də özünəməxsus mərkəzdənqaçma meylləri selinə səbəb olur”. (1, səh. 32). Azərbaycanda bu məsələlər, ilk növbədə, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərində hərtərəfli araşdırılır. O, ilk dəfə olaraq, Azərbaycan cəmiyyəti mədəniyyətinin fənlərarası, fəlsəfi, sosioloji və tarixi ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi, onların sənəd və materiallarla təsdiqlənməsi zəruriliyini meydana çıxartdı(8).
Prinsipcə, artıq 90-cı illərdə, sovet məkanında keçmiş təkcə siyasi mənada əhəmiyyət kəsb etmək və maraq doğurmaqla məhdudlaşmırdı. Aydın idi ki, kommunist ideologiyası onun obyektiv surətdə nəzərdən keçirilməsini qadağan edirdi və buna görə bir çoxları, təkcə tədqiqatçılar deyil, həm də jurnalistlər, siyasətçilər tarixə, onun yeni dərkinin axtarışına, bəzən keçmişin yenidən tapılmasına, yaşanmasına müraciət etdi. Lakin məsələ təkcə qadağalar və səylərdə deyil, həm də onda idi ki, yeni dövlətlərə özlərinin keçmişi ilə fəxr etmək və başqalarının hörmət etməsi üçün öz qəhrəmanlarının panteonunu meydana çıxarmaq, abidələr ucaltmaqla da ifadə olunan identikliyini təsdiqləmək üçün tam dolğunluğu ilə tarix gərək oldu. Belə bir məqamda haradasa və kimsə bu ruhi, mənəvi işə xor baxırdı, hansısa bölgələrdə isə tarixin müxtəlif cür təfsiri üzündən toqquşma və müharibələr fedirdi. İndi görürük ki, bu məsələ ABŞ-da aktuallaşıb (BLM- Black Lives Matter-“Qara dərililərin həyatı dəyərlidir!”), orada D. Vaşinqton, T. Ruzvelt və başqalarının abidələrini aşırmağa, İkinci Dünya Müharibəsinin tarixini yenidən şərh etməyə başladılar, bəzi Avropa ölkələrində oxşar meyllər vardır. Fikrimizcə, bu dəyişikliklər aşağıdakı sualların fəlsəfi dərkini tələb edir: millət və etnos nədir, onların təşəkkülü və aralarındakı əlaqələrin yaranmasında tarix və mədəniyyət hansı rolu oynayır, fərdin etnik və milli şüuru arasında hansı əlaqələr vardır və bu məsələlərdə obyektivliyə necə nail olmaq mümkündür, buna çalışmaq olarmı?
Müasir dövrdə millət və etnosun tərifi haqqında
Millət və etnos, milli və etnik şüur anlayışlarından fəal surətdə istifadə, ilk baxışdan, sanki mədəniyyət məfhumunun təhlilinə yönəlişliyi nəzərdə tutur. Ancaq bu yalnız ilk baxışdan belə görünür. Həmin məsələlərin və onlarla əlaqəli problemlərin təhlili toplumun müasir şüurunun qeyri-sabitliyinin xüsusiyyətini aşkar etməyə və yalnız bundan sonra mədəniyyətin dəyişməsi və inkişafı prosesini anlamağa kömək göstərir. Bu məsələlərin dərk olunması bizə həmçinin mədəniyyətin dünyaya, beynəlxalq nizama və s. təsir mexanizmini izah etməyə də imkan verir.
Əvvəlcə, XX əsrin yaddaşımızda Avropa dəyərlərinin və bütün cəmiyyətlərin Qərbləşmə (modernləşmə, liberallaşma və qloballaşma) yolundan keçməli olduğu barədə fikrin hakim olduğu dövr kimi qaldığı barədə. Bu, çox şey demək idi, həm də, o cümləldən, nəticədə gec-tez millət və dövlətlərin formalaşacağını ehtiva edirdi. İmperiyalar keçmişdə qalmalı idi. İndi aydındır ki, tarix, əlbəttə, xətti bir proses deyil, hərçənd bir çoxları bununla razılaşmayaraq K. Marks ruhunda "istehsal üsulu" əvəzinə xüsusi Asiya inkişaf yolu və müxtəlif sivilizasiya növləri barədə yazmaqda davam edirlər. Fəqət xətti tarixin məhdudluğunun dərki bir yol əvəzinə iki və ya üç yolu fərqləndirmək üçün bəhanə olmamalıdır. Məsələ burasındadır ki, hər bir toplumun öz yolu var, onlar oxşardır və bir-birlərinə təsir edir, lakin hər bir birliyin daxilində fərd, qrup və kollektivlər, özlərini və cəmiyyəti müxtəlif cür dərk və müəyyən edərək toqquşurlar. İnformasiya cəmiyyəti və süni intellektdən istifadə şəraitində fərdin çoxluq təşkil edən identikliyi (eyniуyəti) daha çeşidli, fərqli və müxtəlif, rəngarəng olacaq və bununla da adət halını almış, ənənəvi kollektiv təsəvvür, fikir və yönəlişlikləri dəyişdirəcəkdir.
Fəlsəfə (və sosiologiya), bəlkə də, milli modernləşmə ideologiyasının mahiyyətini təşkil edən ideya və dəyərlərin əksəriyyət tərəfindən təfsir olunması üçün ümumi, ortaq anlamı təklif edərək bu məsələnin dərk olunmasında öz aktuallığını göstərməyə və əsaslandırmağa qadir olmalıdır. (Bu barədə "Fəlsəfə müasirlik, tarix və mədəniyyət haqqında", Bakı, 2020 kitabımızda daha ətraflı yazmışıq). Ancaq, fikrimizcə, millət və etnosun nə olduğunun fəlsəfi tərifi zəruriliyinin bəzi cəhətləri izah olunmamış qalır. Yenə də həmin 90-cı illərdə biz mənəvi mədəniyyət və vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı məqalələrimizin birində bu məsələyə müraciət etmişik, amma bu yazıda bizim üçün özlüyündə tərif deyil, etnik və milli şüur arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin dəqiqləşdirilməsi və müxtəlif cəmiyyətlərdə bu münasibətlərin dəyişkənliyi əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, məsələ alimlərin onlara fərqli təriflər verməsində deyil, şüurda onların müxtəlif cür başa düşülməsindədir (E. Smit, V.A. Tişkov, Y. Habermas). Bu məsələlər kompleksini, anlayış və gerçəklilər münasibətlərini, çox vaxt etnopsixologiya, etnopolitologiya, geofəlsəfə, biosiyasət və s. bu kimi anıayışlarla “pərdələnərək” yalnız fəlsəfə dərk edə bilər. Aydın məsələdir ki, söhbət yeni elmlərdən deyil, siyasi, psixoloji, sosioloji və etik biliklərdən istifadə edərək şüur sahələrinin fəlsəfi fənlərarası tədqiqatlarından gedir.
Bu məsələlərin araşdırılmasına, düşünürük ki, millətin mahiyyətini təyin etməkdən başlamaq lazımdır. İş bundadır ki, etnos anlamı fəlsəfədə millət anlayışından sonra təşəkkül tapıb. Bir qayda olaraq, bir məfhum kimi etnosa millətin anlamı prizmasından baxaraq yanaşılırdı. Lakin etnos həmişə keçmişlə bağlı olmuş, millət isə bu gün və gələcəklə əlaqələndirilmişdir. Millət, fikrimizcə, dövlət tərəfindən vahid bir xəlitə, yekparə, ansambl kimi birləşdirilmiş insanların adı, bir qayda olaraq, dövlətin, dövlət dilinin və mədəniyyətin adını təkrarlayan mədəni və hüquqi birliyidir. Məsələn Fransa, fransızlar, fransız dili və s. Bir qayda olaraq, indiki halda, bu tərifi 200-ə yaxın dövlətin və xalqın mövcud olduğunu və onlardan hər birinin öz yolu və öz anlayışlarının olduğunu aydınlaşdırmaq üçün islədirik. Tariximiz barədə danışarkən qeyd etmək istərdim ki, cəmiyyətdə Azərbaycan dilinin azərbaycanlılar üçün doğma olması və ya onu Azərbaycan türkcəsi adlandırmaq lazım olduğu haqda diskussiyalar gedir. Bu müzakirə və mülahizələrin bütün təfərrüatına varmadan yalnız onu qeyd edərdim ki, bizlərdən bəzilərimizin dövlət dili və ana dili eynidir, bəzilərimizin isə yox. Və hamı dövlət dilini mütləq bilməlidir. Amma onu əlavə olaraq həm də türk dili adlandırmaq aşkarca artıqdır. Dilimizin türk, qazax, özbək və bir sıra başqa dillərlə birlikdə türk dilləri qrupuna aid olduğu onsuz da aydındır. Hər halda, kiminsə öz dövlət dilini rus-slavyan, fransız-roman, həmçinin kelt və german dili adlandırdığını heç xatırlamıram. Onda gərək ingilis dilinə fransız dili deyək, çünki onun əsasında fransız, alman və həm də Dan dili (Danimarkalıların dili) yerləşir.
İndi isə etnosun qan qohumluğu əlaqələri ilə birləşmiş, dövləti bu əlaqələrin törəməsi kimi, dövlət dili və mədəniyyətini doğma sayan, dərk edən insanların birliyi, toplumu olduğu barədə. Bu şüurda həmişə başqa bir etnosdan olanlara necə münasibət göstərmək lazım olduğu haqda sual baş qaldırır. O, dərhal etnosları bir-birindən ayırır: daimi və müvəqqəti, imperiyalar dövründə köçürdülmüş və indiki zamanda məskunlaşmış olanlara (4). Anlamaq lazımdır ki, etnik şüur qədimdə, keçmişdə yaranmış əlaqələri həqiqi, əsl bağlar sayır, qalanlarını isə – davamsız və müvəqqəti. Müəyyən mənada, məsələn, modernləşmə ideologiyası, informasiya mədəniyyəti və süni intellektin tətbiqinin şüurumuzda yaratdığı dəyişikliklər səthi, diqqətəlayiq olmayan hesab olunur. Lakin indiki halda biz etnik şüuru ətraflı təhlil etmirik, söhbət bu cür şüurun bizə, vətəndaşlarımıza millətin şüuru kimi də xas olduğundan gedir. Onu da qeyd edək ki, çox vaxt bu təsəvvürlər, anlayışlar fərdi şüurda qarışdırılır.
Əlbəttə, hər bir cəmiyyətdə toplumu, milləti və etnosu sosial və mədəni “yapışqan” kimi birləşdirən din, mədəniyyət, elm və ideologiya mövcuddur. Güman edə bilərik ki, etnik şüur daha çox ənənəvi, dini əlaqələrə yönəldilmişdir, millətin şüuru və millətin genezisi (yaradılmasi) isə ideologiya və elmlə bağlıdır. Belə olduğu halda, mütləq ona diqqət yetirmək lazımdır ki, millilik (qövmiyyət) ideyası, hər şeydən əlavə, bir qayda olaraq, keçmişi (milli ideyaya aid) indi ilə əlaqələndirərək, etnik olanı bir ideologiya kimi milli şüurla birləşdirir, və əlbəttə ki, etniklik ideyası millilik ideyasına zidd ola bilər, amma olmamalıdır.
Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və mədəni-tarixi fon
Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi cəmiyyətlərin inkişafında əhəmiyətli, vacib bir fenomendir, lakin toplumun bu ideyanı necə anlaması və dünyada hansı ideyaların üstünlük təşkil etməsi də öz rolunu oynayır. Mədəniyyət həmişə fərdlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi, münasibətidir. Fəqət bu fikir heç də hamı tərəfindən qəbul edilmir və ictimai şüurun kənarında qala bilər. Məsələn, məşhur alman filosofu Y. Habermas müasir millətlər və dövlətlərin inkişaf təmayülləri barədə düşüncələrində qeyd edirdi ki, bir sıra "tarixi səbəblərə görə" "bir çox ölkələrdə" "əksəriyyətin mədəniyyətini onların mədəni mənşəyindən asılı olmayaraq dövlətin bütün vətəndaşları tərəfindən qəbul edilməsi iddiasında olan ümumi siyasi mədəniyyət ilə qarışıq salırlar..Əgər biz müxtəlif mədəni, etnik və dini həyat formalarının eyni bir ictimai bütövlük, tamlıq daxilində birlikdə və yanaşı mövcud olmasını istəyiriksə, bu qarışıqsalma aradan qaldırılmalıdır" (12, səh. 215). Prinsipcə, müasir filosof dövlətlər və millətlər üçün, bizcə, mədəni-tarixi fon və bir dövlətin vətəndaşları arasında mədəniyyətdə müəyyən homogenlik (birlik) tələb edən siyasi mədəniyyət adlandırıla bilən fenomenlər arasında məlum ziddiyyəti şərtləndirən ciddi bir mədəniyyət problemini qeyd edir. Bu fon hər bir cəmiyyətin dövrləri və zəmanələri üzrə dəyişir, bizim halda isə, bir çox digərləri üçün də hələ izah (təsvir) edilməlidir. Bu təsvir çox çəhətdən tədqiqatçının dövr, zaman barədə biliklərindən, sənədlərə malik olmasından, müqayisəli metodologiyaları tətbiq etmək bacarığından və s. amillərdən asılıdır. Bu fonun məzmununun sosial, tarixi, mədəni, etnomədəni, linqvistik aspektləri vardır. Bu fonla sıx surətdə “xatirə yerləri” bağlıdır, onlar müxtəlif dövr, mədəniyyət və dinlərə və s. aid ola, bir-birinə zidd, adət-ənənələr, dillər, biliklər və bir çox başqa şeylərlə bir-birindən ayrılmış halda ola bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin fon qlobal mədəni-tarixi fonla ziddiyyət təşkil edə bilər. Məsələn, F. Fukuyamanın qloballaşma barəsində üstünlük təşkil edən ideyaları hakim mövqe tutan liberal-demokratik fon kimi bu və ya digər cəmiyyətin müstəqilliyə, milli, etnik və islami dəyərlərə olan meyllərinə zidd ola bilər. Belə bir vəziyyətdə dövlətin sabitliyi bir çox cəhətdən liderdən, onun cəmiyyəti birləşdirmək bacarığından və fərdi keyfiyyətlərindən asılı olmağa başlayır.
Mədəniyyətə dair fəlsəfi ədəbiyyatımızın təhlili bizə orada hökm sürən iki təmayülü aşkar etməyə imkan verir. Onlardan birincisi tanınmış kulturoloq F.T.Məmmədovun tədqiqatlarında daha aydın şəkildə təqdim olunur (5). Fəqət onun sanballı kitabında mədəniyyət tarixinə, fona, mədəniyyət haqqında fon biliklərinə, tarixdə yaradıcı mədəni prosesin getdiyinə diqqət yetirilmir. İkinci təmayül birliyimizin əsas etnosuna sıxıntı verildiynə, onun tarixi və mədəniyyətinə etinasızlıq göstərildiyinə əmin olan tədqiqatçıların işləri ilə bağlıdır. Onları, ilk növbədə, mədəniyyət və tarixdə mövcud olanlar, dövrlərin dəyişməsinin, toplumun mədəniyyətinin dəyişkənliyinin səbəbləri, mədəni prosesin dialektikası deyil, tarixi ədalətin bərpası narahat edir və bunu müəyyən dərəcədə başa düşmək və izah etmək olar. Burada onlar elmilik və etika arasındakı münaqişə ilə üzləşə, inkişaf stimulu kimi cəmiyyətdaxili və toplumlararası mədəni qarşılıqlı təsir və əlaqəyə əhəmiyyət verməyə (Z. Qulu-zadə, F. Ələkbərli) bilərlər. Azərbaycanın tanınmış filosofu Z. Quluzadə, məsələn, hesab edir ki, dövlətin siyasəti və ideologiyası kimi multikulturalizm həm müsbət, həm də mənfi rol oynaya bilər, onun mədəni qloballaşmanın inkişafında böyük rolu olub (6, səh. 80-81). Fəqət o, multikulturalizmin, mədəniyyətlərin, dinlərin dialoqunun, mədəni qloballaşmadan başqa, həm də cəmiyyətin qorunub saxlanmasına imkan yaratdığını, onun identikliyin münaqişələrində batıb qalmasının qarşısını aldığını nəzərdən qaçırır. F.Ələkbərli, özünün yazdığı kimi, "Azərbaycan türkləri"nin fəlsəfə tarixini öyrənməyə cəhd göstərərkən onu fraqmentləşdirir, mədəni əlaqələrin bütün dolğunluğundan məhrum edir, bunsuz isə fəlsəfə ola bilməz.
Tarix həmişə mübarizə deməkdir, burada əksəriyyət heç də hər dəfə qalib gəlmir (həm də ki, əksəriyyət yekparə olmur və buna görə də fəlsəfədə "kütlələrin qiyamı", etnik partlayış anlayışından istifadə olunur) və buna baxmayaraq, hər bir xalq digər xalqlarla qonşuluqda yaşayır, başqaları ilə əməkdaşlıq edərək, "birgəyaşayış fəlsəfəsi"ni, öz mədəniyyətini yaradır. (3, səh. 151). Tədqiqatçı-filosofu onun cəmiyyətinin mədəniyyətinin, tarixi yolunun necəliyi barədə sual narahat etməyə bilməz. Ancaq bu suala cavab əlaqələrin sadəcə kəsilməsi, əvvəllər bu məsələlərə müraciət edənlərdən sitat gətirilməsi ilə əldə edilmir, bu işin bütün əhəmiyyətinə baxmayaraq burada hər şey daha mürəkkəbdir. Həm də ki, digər mədəniyyətlərlə birgə yaşamağın mədəni-tarixi fonun bir hissəsi olduğunu, bu birgəyaşayışın "xatirə yerləri" xüsusunda qarşılıqlı münasibətləri də ehtiva etdiyini, bir millət daxilində həmin yerlərin fərqli təfsirinin yarana bildiyini, onlar barəsində destruksiyaların (lat. destructio – dağılma, pozulma, təxribat) mümkün olduğunu unutmamalıyıq. Məsələn, Azərbaycanın sovet keçmişi və ya müsəlman keçmişi və indisi (hazırkı müasirliyi və postmoderni ilə bərabər) xüsusunda. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, cəmiyyət kimi təşəkkül etmək prosesinə təsir göstərən təkcə onun bizim və onların kim olduğu, bizim özümüzü necə adlandırdığımız və onların bizi necə adlandırdığı barədə suallara necə cavab verməsi deyil. Bu məsələlərə yanaşma, problemin obyektiv surətdə araşdırılması ilə eyni zamanda mədəniyyətlərin tarixinin müxtəlif şərhlərinə münasibətlərdə birliyin, vəhdətin qoruyub saxlanması metodologiyasının nədən ibarət olduğu vacibdir. Tarixdəki çoxsaylı "ağ ləkə"lərə, onların açılması və təfsirinin bəzi hallarda toqquşma və münaqişələrə səbəb ola biləcəyinə necə yanaşmalı. Həll yolu olaraq iki mühüm məqamı qeyd edə bilərik: birincisi, müxtəlif mənbələrdən məlumat və materialları cəlb edərkən tədqiqatçı onların mümkün qədər tam, dolğun və həcmli olmasına çalışmalıdır; ikincisi, elmi kollektivlərin işində müxtəlif istiqamət və yanaşmaların təmsilçiləri, fərqli ölkələrin alimləri iştirak etməlidir.
Fikrimizcə, konseptuallıq baxımından, mahiyyətcə, bu yanaşma səmərəlidir. Mənbəşünaslıq məlumatları zənginləşdirilir, tərəflərin hər birinin dəlillərinin anlaşılması artır. Burada Türkiyədə Bizans, Ayasofya xüsusunda, Ermənistanla tarixi və mədəni problemlərin müzakirə edilməsi üçün arxivlərin açılması ilə bağlı tarixi yaddaş problemi necə həll etdiklərinə fikir vermək maraqlıdır. Ağ hərəkatın və bolşeviklərin, vətəndaş müharibəsinin tarixinə dair Rusiyanın da təcrübəsi maraqlıdır. Almaniya və İngiltərə ilə münasibətlərin, 1789-cu il Fransa inqilabına yanaşmanın və s. tədricən dəyişməsi üzrə Fransanın maraqlı təcrübəsi vardır. Ən əsası: aydın olur ki, bu cür yanaşma zamanı elm, fəlsəfə və hətta tarix mədəniyyətdəki dəyişiklik və dialoq prosesində birbaşa qoşulur, onu zənginləşdirir, ona tarix və mədəniyyətdə yeni kommunikasiyaların çağırışlarına cavab vermək hazırlığı və bacarığı verir.
C. Nay, mədəniyyətin siyasətdə həm elə, həm də belə istifadə olunduğunu nəzərədə tutaraq, ictimai elmlərə və şüura iki anlayış daxil edib: "yumşaq və sərt güc”. Onun fikrincə, sanki mədəniyyət müəyyən milli və ya etnik normaların, dinlərin, standartların üstünlük təşkil etməsi, hakim mövqe tutmasıdır. Ancaq o, yalnız hökmdə ifadə olunmur, ona müncər edilmir, onunla məhdudlaşmır, o, həm də bir dialoqdur. Mədəniyyətdə çox şey həm də cəmiyyətdə kimin rəyinin ekspert rəyi olmasından asılıdır.
Belə ki, Azərbaycan tarixində əlifba, din, dil və elitaların mənşəyi bir neçə dəfə dəyişib. Əlbəttə, bu proseslər mədəni paradiqmanın dəyişməsi ilə baş verirdi. Bu paradiqmalar, hər halda, yaddaşlarda qorunub saxlanıb. Lakin onlar “xatirə yerləri”ndə, mədəni və tarixi fonumuzda, şüurumuzda nə dərəcədə keyfiyyətli və obyektiv surətdə əks olunub? Fikrimizcə, tarixi diskurs (ümumi mənada: dil fəaliyyəti prosesləri və onları nəzərdə tutan anlayışlar sistemi) onların zaman ərzində tədrici və güclənən hərəkətini izah etməli, fəlsəfi diskurs isə mədəniyyətin dəyişməsi, ideal və dəyərlərin əvəzlənməsi proseslərini müqayisə edərək, cəmiyyətin mədəniyyətində ortaq, ümumi olanı müəyyənləşdirərək obyektivliyi gözləmək səylərini sübutluluq və dialoqla birləşdirməlidir.
Tarixi-mədəni epistemologiyanın aktuallığı haqqında
Hər bir cəmiyyətin mədəniyyəti unikaldır. Mədəniyyətin nadirliyi gerçəklik kimi duyulmaya, qavranılmaya, dərk edilməyə bilər. Bu halda o, etnoqrafiya tərəfindən öyrənilir. Və yalnız hansısa bir mərhələdə, alimlər onu xüsusi bir fenomen, kollektiv şüur və özünüdərk kimi təhlil etdikdə, o, tədqiqat obyekti, yanaşmalar, dinlərin və etnosların ziddiyyətli kommunikasiya (əlaqə, təmas, ünsiyyət və s.) prosesi kimi başa düşülməyə başlayır. Bu zaman mədəniyyət fəlsəfəsi və tarixi həm də tarixi-mədəni epistemologiya kimi təşəkkül tapmağa başlayır. Əgər mədəniyyət fəlsəfəsi və tarixi, bir qayda olaraq, mədəniyyəti konkret tədqiqat obyekti kimi nəzərdən keçirirsə, tarixi-mədəni epistemologiya obyektin və tədqiqatçının ona münasibətinin necə dəyişdiyinə, onu hansı metod və dəlillərin köməyi ilə araşdırdığına müraciət edir. (2, səh. 13-14; 7, səh. 34-35).
Bununla bərabər, mədəniyyətə tarixi nöqteyi-nəzər özlüyündə çox vaxt başqalarının tarixi həqiqətlərindəki yalanlara qarşı «"xatirə yerləri”nin uğrunda müharibələrə» səbəb olduğunu qeyd etməmək olmaz. Təbii ki,toplumun tarixinə, mədəniyyətinə, tarixi yaddaşına münasibət araşdırıcı, fəlsəfi və konseptual, sübutlu, inandırıcı və əsaslandırılmış olmalıdır. Bizə toqquşmalardan yayınmağa keçmiş deyil, onu necə əldə etdiyimiz, necə dərk etdiyimiz, elmi fəaliyyətə nə dərəcədə tənqidi münasibət bəslədiyimiz, həqiqət axtarışında nə qədər səbirli olduğumuz kömək edir. Fikrimizcə, ölkəmiz və xalqımızın mədəniyyəti rəngarəngdir, hazırda bir çox mədəni ənənələrin qarşılıqlı əlaqəsindən, çox vaxt keçmişlə müasirliyin, Şərqlə Qərbin, təkcə ölkədə çoxdan yaşayan xalqların deyil,həm də qonşu mədəniyyətlərin tərkib hissələrinin və s. qəribə çəlpəşməsindən ibarətdir. Əlbəttə, bu problemlər barədə müxtəlif ölkələrin arxiv materiallarından faydalanaraq, qonşu ölkələrin elm adamlarını cəlb edərək və s. yazmaq lazımdır. Bu fəlsəfi prinsiplər emosional və qiymətləndirici münasibətdən mədəni-tarixi araşdırmanın epistemologiyasına keçməyə kömək edə bilər. Belə ki, ənənə və inanclarımızı təhlil edərkən, onlarda müstəsna pozitivlik görməyə çalışarkən, bununla belə, onu sübut etmək və əsaslandırmaq lazımdır, o cümlədən, digər ölkələrin alimlərinin köməyi ilə, birgə kollektivlər yaratmaqla və s. Bundan əlavə, hər bir mədəniyyətin inkişafında müxtəlif ənənə, din, mif və əfsanələrin təsiri, təkrarlanması, kəsişməsinin olduğunu başa düşmək üçün bizim alimlərə də digər xalqların mədəniyyətini öyrənmək gərəkdir. Bunula belə, bu təsirlərin etirafına daha az rast gəlirik, keçmişin mədəniyyətinə rasional münasibət emosional, romantik və mühafizəkar yanaşmaya tabe edilir.
Mədəniyyətin dəyərlər, fəaliyyət, həm də biliklər demək olduğu barədə dəfələrlə yazmışıq. Onlar mədəni təcrübədə, iqtisadiyyatda istifadə edilərək insanların həyat tərzinə, fəaliyyətinə və şüuruna ehtiva olunur. Buna görə mədəniyyətlər inkişaf edir, dəyişir, qarşılıqlı təsirdə bulunur, bir sözlə, statik deyildir. Fəqət onu da etiraf etmək lazımdır ki, bəzən dəyərlər, fəaliyyət və biliklər insanları toqquşdurur. Buna görə də, düşünürük ki, dəyərlər, fəaliyyət və biliklərdə fərqləri görmək, anlamaq və izah etmək lazımdır. Bu cür kontekstdə çox şey biliyin tipindən, bilik əldə etmə işinin təşkilindən asılıdır.
Mədəni müxtəlifliyin və mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsinin etirafı onun dinamik, biliklə, məlumat mübadiləsi ilə bağlı hissəsidir. Əlbəttə ki, mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi üçün təkcə informasiya mübadiləsi deyil, həm də informasiya kanalları, məlumat mübadiləsinin aparıldığı dil əhəmiyyət kəsb edir. Bizdə dövlət dili olan Azərbaycan dilinin inkişafına çox diqqət yetirilir, lakin xarici dilləri bilmək də çox vacibdir. Məsələn, ölkədə rus dilinə verilən diqqəti qeyd etməyə bilmərəm, respublikada rus dilində təhsili tamamilə qorunaraq saxlanılıb. Filosoflarımız həm keçmişdə, həm də bu gün yəhudi, xristian və müsəlman dinləri, mədəniyyətləri arasındakı əlaqələrin təsvirinə lazımi diqqət yetirirlər.
Lakin mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsir və əlaqəsi, mədəniyyətlərarası kommunkasiya sahələrinin təhlilində problem var. Əksəriyyət üçün problem bu proseslərin təhlükəsizliyi və onlara nəzarətlə, mədəniyyət modeli, nüvəsi və ya kodunun qorunması ilə bağlıdır,. Görünür, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri həqiqətən mədəniyyəti konkret identikliklə əlaqədən məhrum edə, təhlükəli ola bilər, üstəlik, bu təsir onun müəyyən bir topluma qarşı yönəlmiş məqsədlər üçün istifadə oluna bilməsini (sərt qüvvə) ləğv etmir. Yəqin elə buna görə hər bir mədəniyyətdə "digərinə", suverenliyin itirilməsinə xüsusi həssas, ehtiyatlı, imperializm və müstəmləkəçiliyə qarşı isə tənqidi münasibət vardır. Rus filosofları V. Mironov və D. Mironova yazırlar ki, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri gedişində meydana çıxan təsvir olunmuş ziddiyyəti müəyyənləşdirən "özününkü və yad" dixotomiyası əhəmiyyət kəsb edir . "Özününkü" (mədəniyyətdaxili) "yad”a aid olanlardan, mənə aid olanları inkar edənlərdən, buna görə də müəyyən bir vəziyyətdə yabançı, biganə və hətta düşmən olandan daha dəyərli sayılır" (9, səh. 18). Ancaq bu "dixotomiya" daha dolğun və ən əsası, yoxlanılmış, mötəbər bilik əldə etməyə mane olmamalıdır.
Və nəhayət, vurğulamağa dəyər ki, elə həmin Y. Habermas, bir çox başqa tədqiqatçılar kimi, Avropada millət qurma "nümunə"sinin tarixi, mədəniyyəti və məntiqini qeyri-Avropadakı etnik bir dövlətdə olduğundan fərqləndirir. О yazır: "Müstəqilliyi əldə etmiş postmüstəmləkə ölkələrində uzun sürən qəbilə münaqişələri xatırladır ki, millətlər yalnız bir-biriilə tanış olan yoldaşların etnik bünövrəsi üzərində əsaslanmış birliyindən dövlətin bir-birinə yad vətəndaşlarının hüquq vasitəsi ilə təsbit olunmuş həmrəyliyinə qədər çətin yolu keçdikdən sonra yaranır " (12, səh. 266). Qloballaşma şəraitində "çətin yol" heç də birmənalı olmadığından, bizcə, aydın olur ki, əksinə, millətin genezisi prosesləri dayanmır, çünki hər hansı bir cəmiyyətin şüuruna dəyişmək xasdır. Bundan başqa, bütün Avropa ölkələrində miqrantların faizi artır və bu da şüurun dəyişməsinə təsir edir, çox vaxt ovqatlarda alarmizm (həyəcan doğuran əsassız şayiələrin yayılması), mühafizəkarlıq və s. artır. Həm də düşünürük ki, bu proseslər daha da arta-atra davam edəcəkdir ki, bu da Y. Habermasa rəğmən, etnik və milli şüur arasında "həmrəylik" axtarışının qaçılmaz olacağı deməkdir. Məsələ bundadır ki, onun fikrincə, ideyanın normativ məzmunu "dünya hökuməti olmayan dünya vətəndaş cəmiyyətində" postmilli konstellyasiyada (vəziyyətdə) "konseptual surətdə ləğv olunacaq". (13, səh. 312). Milli və etnik şüur arasındakı dialoq problemi Azərbaycanda və bəzi digər postsovet ölkələrində aktual olduğu kimi, Almaniya, Polşa, İtaliya, Macarıstanda da artıq aktualdır və ya tezliklə aktuallaşacaq.
Milli və etnik şüur arasında dialoqa və həmrəyliyə ehtiyac mədəni-tarixi epistemologiya, "xatirə yerləri"nə münasibət xüsusunda dialoq, mədəni- tarixi fon, mədəniyyətlərarası kommunikasiya problemləri ilə bağlı məsələlərin dəqiqləşdirilməsinə səbəb olacaqdır. Fikrimizcə, milli dövlət və toplum ictimai şüurda mədəniyyətin inkişafını qarşılıqlı təsir (əlaqə) və dialoq kimi dərk edə bildikdə, ictimai elm isə qərəzlilikdən imtina edərək, yoxlanıla və sübut edilə bilən, özü digər birliklərin alimləri ilə dialoqa açıq olan zaman "xatirə müharibələri" sona yetəcək. Bu xüsusda cavab və hətta düşüncələr mədəniyyət və tarix üzrə emosional komponentimizi tamamlayır, müəyyən dərəcədə mədəniyyət haqqında sübutlu, inandırıcı biliklər kateqoriyasına keçirir.
Fikrimizcə, hər bir milli identiklik (kimlik) polimədəniyyətlidir, çünki tədricən təşəkkül edir və bu yol başa çatmayıb. Qloballaşma, bir tərəfdən, mədəniyyətlərin hər birində ortaq cəhətlərin meydana çıxmasına, digər tərəfdən isə variativlik və fərqlər nəinki qalır, əksinə, onların rolu artır. Yaranmış şəraitdə, görünür, müasir milli mədəniyyətin və müasir dövrün identikliyinin yeni fəlsəfi anlamını ifadə etmək lazımdır. Əlbətdə ki, millət müəyyən şəraitin məhsuludur, ancaq ona dəyişmək və bəzən alimlərin köməyi ilə, öz keçmişi və gələcəyini dəyişdirmək xasdır.
Biblioqrafiya
1. Бараш Р.Э. Идентичность и мультикультурализм. В поисках базовых категорий анализа // «Вопросы философии», 2019, № 1
2. Барлыбаев Г.Г., Нысанбаев А.Н. Этическая мысль казахов как основа духовного возрождения // «Вопросы философии» 2018, № 9.
3. Мамедзаде И.Р. Философия о современности, истории и культуре, Баку, «Elm və təhsil», 2020.
4. Mamedzade I.R. Philosophy of Mutual Influence of Cultures and Settlement of Germans in the Southern Caucasus. Baku, Print-E-Service LTD, 2017.
5. Məmmədov F. T. Kulturologiya, mədəniyyət, sivilizasiya. Bakı, OL, 2015/
6. Материалы конференции: Identity and Multiculturalism: Methodology, Tendencies and Perspectives Баку, Mutarcim, 2018.
7. Межуев В.М. История как философская идея // «Вопросы философии», 2018, № 8.
8. Мехтиев Р. О пользе познания истории в формировании национальной идеи. Т. 1, М. «Столица», 2017.
9. Миронов В.В., Миронова Д.В.Г. Мультикультурализм: толерантность или признание?// «Вопросы философии», 2017, № 6.
10. Моруа Андре. История Германии М. КоЛибри, М. 2017.
11. Моруа Андре. История Франции М. КоЛибри, М. 2016.
12. Хабермас Юрген. Вовлечение другого. Очерки политической теории. – СПб.: Наука, 2001.
13. Хабермас Юрген. Между натурализмом и религией Философские статьи. М. ВЕСЬ МИР, 2011.
Fəlsəfə elmləri doktoru,
AMEA Fəlsəfə İnstitutunun direktoru
İlham_mamedzade@mail.ru
Giriş
Son zamanlar tarix və mədəniyyət problemləri xeyli aktuallaşıb. "Xatirə yerləri" (onları cəmiyyətin müqəddəs keçmişi kimi başa düşmək olar) bəzi dövlətlərin daxilində münasibətlərin kəskinləşməsinə, bir çox hallarda dövlətlərarası qarşılıqlı münasibətlərdə gərginliyə səbəb olub. Bizcə, bu gərginliyin yaranmasında mənafe, siyasət və iqtisadiyyatın müəyyən rol oynadığı aydındır. Ancaq güman edirik ki, burada fəlsəfi bir kontekst də vardır və onu başa düşmədən mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin rasional və etik-dialoji dərkinə nail olmaq mümkün deyil. Məhz buna görə də mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi, mədəniyyətlərarası kommunikasiya fəlsəfəsi və tarixi ilə bağlı olan hər şey əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə ziddiyyət və fərqli təfsirlər çoxdur. Onlar, məsələn, R.E. Baraşın məqaləsində təhlil olunur. О, qeyd edir ki, “Bu gün həm fərdi identikliyin (kimliyin), həm də cəmiyyətlərin mədəniyyətlərarası kommunikasiysının sürətlə mürəkkəbləşməsi qlobal təmayülə çevrilir. Öz növbəsində, etnomədəni "intibah" tendensiyaları özünü unikal milli mifologiyanın yayılmasında göstərir (Antonovskiy, Baraş 2017) ki, bu da çox vaxt təkcə mədəni müstəsnalıq və muxtariyyət ideyalarının artmasına deyil, həm də özünəməxsus mərkəzdənqaçma meylləri selinə səbəb olur”. (1, səh. 32). Azərbaycanda bu məsələlər, ilk növbədə, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərində hərtərəfli araşdırılır. O, ilk dəfə olaraq, Azərbaycan cəmiyyəti mədəniyyətinin fənlərarası, fəlsəfi, sosioloji və tarixi ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi, onların sənəd və materiallarla təsdiqlənməsi zəruriliyini meydana çıxartdı(8).
Prinsipcə, artıq 90-cı illərdə, sovet məkanında keçmiş təkcə siyasi mənada əhəmiyyət kəsb etmək və maraq doğurmaqla məhdudlaşmırdı. Aydın idi ki, kommunist ideologiyası onun obyektiv surətdə nəzərdən keçirilməsini qadağan edirdi və buna görə bir çoxları, təkcə tədqiqatçılar deyil, həm də jurnalistlər, siyasətçilər tarixə, onun yeni dərkinin axtarışına, bəzən keçmişin yenidən tapılmasına, yaşanmasına müraciət etdi. Lakin məsələ təkcə qadağalar və səylərdə deyil, həm də onda idi ki, yeni dövlətlərə özlərinin keçmişi ilə fəxr etmək və başqalarının hörmət etməsi üçün öz qəhrəmanlarının panteonunu meydana çıxarmaq, abidələr ucaltmaqla da ifadə olunan identikliyini təsdiqləmək üçün tam dolğunluğu ilə tarix gərək oldu. Belə bir məqamda haradasa və kimsə bu ruhi, mənəvi işə xor baxırdı, hansısa bölgələrdə isə tarixin müxtəlif cür təfsiri üzündən toqquşma və müharibələr fedirdi. İndi görürük ki, bu məsələ ABŞ-da aktuallaşıb (BLM- Black Lives Matter-“Qara dərililərin həyatı dəyərlidir!”), orada D. Vaşinqton, T. Ruzvelt və başqalarının abidələrini aşırmağa, İkinci Dünya Müharibəsinin tarixini yenidən şərh etməyə başladılar, bəzi Avropa ölkələrində oxşar meyllər vardır. Fikrimizcə, bu dəyişikliklər aşağıdakı sualların fəlsəfi dərkini tələb edir: millət və etnos nədir, onların təşəkkülü və aralarındakı əlaqələrin yaranmasında tarix və mədəniyyət hansı rolu oynayır, fərdin etnik və milli şüuru arasında hansı əlaqələr vardır və bu məsələlərdə obyektivliyə necə nail olmaq mümkündür, buna çalışmaq olarmı?
Müasir dövrdə millət və etnosun tərifi haqqında
Millət və etnos, milli və etnik şüur anlayışlarından fəal surətdə istifadə, ilk baxışdan, sanki mədəniyyət məfhumunun təhlilinə yönəlişliyi nəzərdə tutur. Ancaq bu yalnız ilk baxışdan belə görünür. Həmin məsələlərin və onlarla əlaqəli problemlərin təhlili toplumun müasir şüurunun qeyri-sabitliyinin xüsusiyyətini aşkar etməyə və yalnız bundan sonra mədəniyyətin dəyişməsi və inkişafı prosesini anlamağa kömək göstərir. Bu məsələlərin dərk olunması bizə həmçinin mədəniyyətin dünyaya, beynəlxalq nizama və s. təsir mexanizmini izah etməyə də imkan verir.
Əvvəlcə, XX əsrin yaddaşımızda Avropa dəyərlərinin və bütün cəmiyyətlərin Qərbləşmə (modernləşmə, liberallaşma və qloballaşma) yolundan keçməli olduğu barədə fikrin hakim olduğu dövr kimi qaldığı barədə. Bu, çox şey demək idi, həm də, o cümləldən, nəticədə gec-tez millət və dövlətlərin formalaşacağını ehtiva edirdi. İmperiyalar keçmişdə qalmalı idi. İndi aydındır ki, tarix, əlbəttə, xətti bir proses deyil, hərçənd bir çoxları bununla razılaşmayaraq K. Marks ruhunda "istehsal üsulu" əvəzinə xüsusi Asiya inkişaf yolu və müxtəlif sivilizasiya növləri barədə yazmaqda davam edirlər. Fəqət xətti tarixin məhdudluğunun dərki bir yol əvəzinə iki və ya üç yolu fərqləndirmək üçün bəhanə olmamalıdır. Məsələ burasındadır ki, hər bir toplumun öz yolu var, onlar oxşardır və bir-birlərinə təsir edir, lakin hər bir birliyin daxilində fərd, qrup və kollektivlər, özlərini və cəmiyyəti müxtəlif cür dərk və müəyyən edərək toqquşurlar. İnformasiya cəmiyyəti və süni intellektdən istifadə şəraitində fərdin çoxluq təşkil edən identikliyi (eyniуyəti) daha çeşidli, fərqli və müxtəlif, rəngarəng olacaq və bununla da adət halını almış, ənənəvi kollektiv təsəvvür, fikir və yönəlişlikləri dəyişdirəcəkdir.
Fəlsəfə (və sosiologiya), bəlkə də, milli modernləşmə ideologiyasının mahiyyətini təşkil edən ideya və dəyərlərin əksəriyyət tərəfindən təfsir olunması üçün ümumi, ortaq anlamı təklif edərək bu məsələnin dərk olunmasında öz aktuallığını göstərməyə və əsaslandırmağa qadir olmalıdır. (Bu barədə "Fəlsəfə müasirlik, tarix və mədəniyyət haqqında", Bakı, 2020 kitabımızda daha ətraflı yazmışıq). Ancaq, fikrimizcə, millət və etnosun nə olduğunun fəlsəfi tərifi zəruriliyinin bəzi cəhətləri izah olunmamış qalır. Yenə də həmin 90-cı illərdə biz mənəvi mədəniyyət və vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı məqalələrimizin birində bu məsələyə müraciət etmişik, amma bu yazıda bizim üçün özlüyündə tərif deyil, etnik və milli şüur arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin dəqiqləşdirilməsi və müxtəlif cəmiyyətlərdə bu münasibətlərin dəyişkənliyi əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, məsələ alimlərin onlara fərqli təriflər verməsində deyil, şüurda onların müxtəlif cür başa düşülməsindədir (E. Smit, V.A. Tişkov, Y. Habermas). Bu məsələlər kompleksini, anlayış və gerçəklilər münasibətlərini, çox vaxt etnopsixologiya, etnopolitologiya, geofəlsəfə, biosiyasət və s. bu kimi anıayışlarla “pərdələnərək” yalnız fəlsəfə dərk edə bilər. Aydın məsələdir ki, söhbət yeni elmlərdən deyil, siyasi, psixoloji, sosioloji və etik biliklərdən istifadə edərək şüur sahələrinin fəlsəfi fənlərarası tədqiqatlarından gedir.
Bu məsələlərin araşdırılmasına, düşünürük ki, millətin mahiyyətini təyin etməkdən başlamaq lazımdır. İş bundadır ki, etnos anlamı fəlsəfədə millət anlayışından sonra təşəkkül tapıb. Bir qayda olaraq, bir məfhum kimi etnosa millətin anlamı prizmasından baxaraq yanaşılırdı. Lakin etnos həmişə keçmişlə bağlı olmuş, millət isə bu gün və gələcəklə əlaqələndirilmişdir. Millət, fikrimizcə, dövlət tərəfindən vahid bir xəlitə, yekparə, ansambl kimi birləşdirilmiş insanların adı, bir qayda olaraq, dövlətin, dövlət dilinin və mədəniyyətin adını təkrarlayan mədəni və hüquqi birliyidir. Məsələn Fransa, fransızlar, fransız dili və s. Bir qayda olaraq, indiki halda, bu tərifi 200-ə yaxın dövlətin və xalqın mövcud olduğunu və onlardan hər birinin öz yolu və öz anlayışlarının olduğunu aydınlaşdırmaq üçün islədirik. Tariximiz barədə danışarkən qeyd etmək istərdim ki, cəmiyyətdə Azərbaycan dilinin azərbaycanlılar üçün doğma olması və ya onu Azərbaycan türkcəsi adlandırmaq lazım olduğu haqda diskussiyalar gedir. Bu müzakirə və mülahizələrin bütün təfərrüatına varmadan yalnız onu qeyd edərdim ki, bizlərdən bəzilərimizin dövlət dili və ana dili eynidir, bəzilərimizin isə yox. Və hamı dövlət dilini mütləq bilməlidir. Amma onu əlavə olaraq həm də türk dili adlandırmaq aşkarca artıqdır. Dilimizin türk, qazax, özbək və bir sıra başqa dillərlə birlikdə türk dilləri qrupuna aid olduğu onsuz da aydındır. Hər halda, kiminsə öz dövlət dilini rus-slavyan, fransız-roman, həmçinin kelt və german dili adlandırdığını heç xatırlamıram. Onda gərək ingilis dilinə fransız dili deyək, çünki onun əsasında fransız, alman və həm də Dan dili (Danimarkalıların dili) yerləşir.
İndi isə etnosun qan qohumluğu əlaqələri ilə birləşmiş, dövləti bu əlaqələrin törəməsi kimi, dövlət dili və mədəniyyətini doğma sayan, dərk edən insanların birliyi, toplumu olduğu barədə. Bu şüurda həmişə başqa bir etnosdan olanlara necə münasibət göstərmək lazım olduğu haqda sual baş qaldırır. O, dərhal etnosları bir-birindən ayırır: daimi və müvəqqəti, imperiyalar dövründə köçürdülmüş və indiki zamanda məskunlaşmış olanlara (4). Anlamaq lazımdır ki, etnik şüur qədimdə, keçmişdə yaranmış əlaqələri həqiqi, əsl bağlar sayır, qalanlarını isə – davamsız və müvəqqəti. Müəyyən mənada, məsələn, modernləşmə ideologiyası, informasiya mədəniyyəti və süni intellektin tətbiqinin şüurumuzda yaratdığı dəyişikliklər səthi, diqqətəlayiq olmayan hesab olunur. Lakin indiki halda biz etnik şüuru ətraflı təhlil etmirik, söhbət bu cür şüurun bizə, vətəndaşlarımıza millətin şüuru kimi də xas olduğundan gedir. Onu da qeyd edək ki, çox vaxt bu təsəvvürlər, anlayışlar fərdi şüurda qarışdırılır.
Əlbəttə, hər bir cəmiyyətdə toplumu, milləti və etnosu sosial və mədəni “yapışqan” kimi birləşdirən din, mədəniyyət, elm və ideologiya mövcuddur. Güman edə bilərik ki, etnik şüur daha çox ənənəvi, dini əlaqələrə yönəldilmişdir, millətin şüuru və millətin genezisi (yaradılmasi) isə ideologiya və elmlə bağlıdır. Belə olduğu halda, mütləq ona diqqət yetirmək lazımdır ki, millilik (qövmiyyət) ideyası, hər şeydən əlavə, bir qayda olaraq, keçmişi (milli ideyaya aid) indi ilə əlaqələndirərək, etnik olanı bir ideologiya kimi milli şüurla birləşdirir, və əlbəttə ki, etniklik ideyası millilik ideyasına zidd ola bilər, amma olmamalıdır.
Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və mədəni-tarixi fon
Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi cəmiyyətlərin inkişafında əhəmiyətli, vacib bir fenomendir, lakin toplumun bu ideyanı necə anlaması və dünyada hansı ideyaların üstünlük təşkil etməsi də öz rolunu oynayır. Mədəniyyət həmişə fərdlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi, münasibətidir. Fəqət bu fikir heç də hamı tərəfindən qəbul edilmir və ictimai şüurun kənarında qala bilər. Məsələn, məşhur alman filosofu Y. Habermas müasir millətlər və dövlətlərin inkişaf təmayülləri barədə düşüncələrində qeyd edirdi ki, bir sıra "tarixi səbəblərə görə" "bir çox ölkələrdə" "əksəriyyətin mədəniyyətini onların mədəni mənşəyindən asılı olmayaraq dövlətin bütün vətəndaşları tərəfindən qəbul edilməsi iddiasında olan ümumi siyasi mədəniyyət ilə qarışıq salırlar..Əgər biz müxtəlif mədəni, etnik və dini həyat formalarının eyni bir ictimai bütövlük, tamlıq daxilində birlikdə və yanaşı mövcud olmasını istəyiriksə, bu qarışıqsalma aradan qaldırılmalıdır" (12, səh. 215). Prinsipcə, müasir filosof dövlətlər və millətlər üçün, bizcə, mədəni-tarixi fon və bir dövlətin vətəndaşları arasında mədəniyyətdə müəyyən homogenlik (birlik) tələb edən siyasi mədəniyyət adlandırıla bilən fenomenlər arasında məlum ziddiyyəti şərtləndirən ciddi bir mədəniyyət problemini qeyd edir. Bu fon hər bir cəmiyyətin dövrləri və zəmanələri üzrə dəyişir, bizim halda isə, bir çox digərləri üçün də hələ izah (təsvir) edilməlidir. Bu təsvir çox çəhətdən tədqiqatçının dövr, zaman barədə biliklərindən, sənədlərə malik olmasından, müqayisəli metodologiyaları tətbiq etmək bacarığından və s. amillərdən asılıdır. Bu fonun məzmununun sosial, tarixi, mədəni, etnomədəni, linqvistik aspektləri vardır. Bu fonla sıx surətdə “xatirə yerləri” bağlıdır, onlar müxtəlif dövr, mədəniyyət və dinlərə və s. aid ola, bir-birinə zidd, adət-ənənələr, dillər, biliklər və bir çox başqa şeylərlə bir-birindən ayrılmış halda ola bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin fon qlobal mədəni-tarixi fonla ziddiyyət təşkil edə bilər. Məsələn, F. Fukuyamanın qloballaşma barəsində üstünlük təşkil edən ideyaları hakim mövqe tutan liberal-demokratik fon kimi bu və ya digər cəmiyyətin müstəqilliyə, milli, etnik və islami dəyərlərə olan meyllərinə zidd ola bilər. Belə bir vəziyyətdə dövlətin sabitliyi bir çox cəhətdən liderdən, onun cəmiyyəti birləşdirmək bacarığından və fərdi keyfiyyətlərindən asılı olmağa başlayır.
Mədəniyyətə dair fəlsəfi ədəbiyyatımızın təhlili bizə orada hökm sürən iki təmayülü aşkar etməyə imkan verir. Onlardan birincisi tanınmış kulturoloq F.T.Məmmədovun tədqiqatlarında daha aydın şəkildə təqdim olunur (5). Fəqət onun sanballı kitabında mədəniyyət tarixinə, fona, mədəniyyət haqqında fon biliklərinə, tarixdə yaradıcı mədəni prosesin getdiyinə diqqət yetirilmir. İkinci təmayül birliyimizin əsas etnosuna sıxıntı verildiynə, onun tarixi və mədəniyyətinə etinasızlıq göstərildiyinə əmin olan tədqiqatçıların işləri ilə bağlıdır. Onları, ilk növbədə, mədəniyyət və tarixdə mövcud olanlar, dövrlərin dəyişməsinin, toplumun mədəniyyətinin dəyişkənliyinin səbəbləri, mədəni prosesin dialektikası deyil, tarixi ədalətin bərpası narahat edir və bunu müəyyən dərəcədə başa düşmək və izah etmək olar. Burada onlar elmilik və etika arasındakı münaqişə ilə üzləşə, inkişaf stimulu kimi cəmiyyətdaxili və toplumlararası mədəni qarşılıqlı təsir və əlaqəyə əhəmiyyət verməyə (Z. Qulu-zadə, F. Ələkbərli) bilərlər. Azərbaycanın tanınmış filosofu Z. Quluzadə, məsələn, hesab edir ki, dövlətin siyasəti və ideologiyası kimi multikulturalizm həm müsbət, həm də mənfi rol oynaya bilər, onun mədəni qloballaşmanın inkişafında böyük rolu olub (6, səh. 80-81). Fəqət o, multikulturalizmin, mədəniyyətlərin, dinlərin dialoqunun, mədəni qloballaşmadan başqa, həm də cəmiyyətin qorunub saxlanmasına imkan yaratdığını, onun identikliyin münaqişələrində batıb qalmasının qarşısını aldığını nəzərdən qaçırır. F.Ələkbərli, özünün yazdığı kimi, "Azərbaycan türkləri"nin fəlsəfə tarixini öyrənməyə cəhd göstərərkən onu fraqmentləşdirir, mədəni əlaqələrin bütün dolğunluğundan məhrum edir, bunsuz isə fəlsəfə ola bilməz.
Tarix həmişə mübarizə deməkdir, burada əksəriyyət heç də hər dəfə qalib gəlmir (həm də ki, əksəriyyət yekparə olmur və buna görə də fəlsəfədə "kütlələrin qiyamı", etnik partlayış anlayışından istifadə olunur) və buna baxmayaraq, hər bir xalq digər xalqlarla qonşuluqda yaşayır, başqaları ilə əməkdaşlıq edərək, "birgəyaşayış fəlsəfəsi"ni, öz mədəniyyətini yaradır. (3, səh. 151). Tədqiqatçı-filosofu onun cəmiyyətinin mədəniyyətinin, tarixi yolunun necəliyi barədə sual narahat etməyə bilməz. Ancaq bu suala cavab əlaqələrin sadəcə kəsilməsi, əvvəllər bu məsələlərə müraciət edənlərdən sitat gətirilməsi ilə əldə edilmir, bu işin bütün əhəmiyyətinə baxmayaraq burada hər şey daha mürəkkəbdir. Həm də ki, digər mədəniyyətlərlə birgə yaşamağın mədəni-tarixi fonun bir hissəsi olduğunu, bu birgəyaşayışın "xatirə yerləri" xüsusunda qarşılıqlı münasibətləri də ehtiva etdiyini, bir millət daxilində həmin yerlərin fərqli təfsirinin yarana bildiyini, onlar barəsində destruksiyaların (lat. destructio – dağılma, pozulma, təxribat) mümkün olduğunu unutmamalıyıq. Məsələn, Azərbaycanın sovet keçmişi və ya müsəlman keçmişi və indisi (hazırkı müasirliyi və postmoderni ilə bərabər) xüsusunda. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, cəmiyyət kimi təşəkkül etmək prosesinə təsir göstərən təkcə onun bizim və onların kim olduğu, bizim özümüzü necə adlandırdığımız və onların bizi necə adlandırdığı barədə suallara necə cavab verməsi deyil. Bu məsələlərə yanaşma, problemin obyektiv surətdə araşdırılması ilə eyni zamanda mədəniyyətlərin tarixinin müxtəlif şərhlərinə münasibətlərdə birliyin, vəhdətin qoruyub saxlanması metodologiyasının nədən ibarət olduğu vacibdir. Tarixdəki çoxsaylı "ağ ləkə"lərə, onların açılması və təfsirinin bəzi hallarda toqquşma və münaqişələrə səbəb ola biləcəyinə necə yanaşmalı. Həll yolu olaraq iki mühüm məqamı qeyd edə bilərik: birincisi, müxtəlif mənbələrdən məlumat və materialları cəlb edərkən tədqiqatçı onların mümkün qədər tam, dolğun və həcmli olmasına çalışmalıdır; ikincisi, elmi kollektivlərin işində müxtəlif istiqamət və yanaşmaların təmsilçiləri, fərqli ölkələrin alimləri iştirak etməlidir.
Fikrimizcə, konseptuallıq baxımından, mahiyyətcə, bu yanaşma səmərəlidir. Mənbəşünaslıq məlumatları zənginləşdirilir, tərəflərin hər birinin dəlillərinin anlaşılması artır. Burada Türkiyədə Bizans, Ayasofya xüsusunda, Ermənistanla tarixi və mədəni problemlərin müzakirə edilməsi üçün arxivlərin açılması ilə bağlı tarixi yaddaş problemi necə həll etdiklərinə fikir vermək maraqlıdır. Ağ hərəkatın və bolşeviklərin, vətəndaş müharibəsinin tarixinə dair Rusiyanın da təcrübəsi maraqlıdır. Almaniya və İngiltərə ilə münasibətlərin, 1789-cu il Fransa inqilabına yanaşmanın və s. tədricən dəyişməsi üzrə Fransanın maraqlı təcrübəsi vardır. Ən əsası: aydın olur ki, bu cür yanaşma zamanı elm, fəlsəfə və hətta tarix mədəniyyətdəki dəyişiklik və dialoq prosesində birbaşa qoşulur, onu zənginləşdirir, ona tarix və mədəniyyətdə yeni kommunikasiyaların çağırışlarına cavab vermək hazırlığı və bacarığı verir.
C. Nay, mədəniyyətin siyasətdə həm elə, həm də belə istifadə olunduğunu nəzərədə tutaraq, ictimai elmlərə və şüura iki anlayış daxil edib: "yumşaq və sərt güc”. Onun fikrincə, sanki mədəniyyət müəyyən milli və ya etnik normaların, dinlərin, standartların üstünlük təşkil etməsi, hakim mövqe tutmasıdır. Ancaq o, yalnız hökmdə ifadə olunmur, ona müncər edilmir, onunla məhdudlaşmır, o, həm də bir dialoqdur. Mədəniyyətdə çox şey həm də cəmiyyətdə kimin rəyinin ekspert rəyi olmasından asılıdır.
Belə ki, Azərbaycan tarixində əlifba, din, dil və elitaların mənşəyi bir neçə dəfə dəyişib. Əlbəttə, bu proseslər mədəni paradiqmanın dəyişməsi ilə baş verirdi. Bu paradiqmalar, hər halda, yaddaşlarda qorunub saxlanıb. Lakin onlar “xatirə yerləri”ndə, mədəni və tarixi fonumuzda, şüurumuzda nə dərəcədə keyfiyyətli və obyektiv surətdə əks olunub? Fikrimizcə, tarixi diskurs (ümumi mənada: dil fəaliyyəti prosesləri və onları nəzərdə tutan anlayışlar sistemi) onların zaman ərzində tədrici və güclənən hərəkətini izah etməli, fəlsəfi diskurs isə mədəniyyətin dəyişməsi, ideal və dəyərlərin əvəzlənməsi proseslərini müqayisə edərək, cəmiyyətin mədəniyyətində ortaq, ümumi olanı müəyyənləşdirərək obyektivliyi gözləmək səylərini sübutluluq və dialoqla birləşdirməlidir.
Tarixi-mədəni epistemologiyanın aktuallığı haqqında
Hər bir cəmiyyətin mədəniyyəti unikaldır. Mədəniyyətin nadirliyi gerçəklik kimi duyulmaya, qavranılmaya, dərk edilməyə bilər. Bu halda o, etnoqrafiya tərəfindən öyrənilir. Və yalnız hansısa bir mərhələdə, alimlər onu xüsusi bir fenomen, kollektiv şüur və özünüdərk kimi təhlil etdikdə, o, tədqiqat obyekti, yanaşmalar, dinlərin və etnosların ziddiyyətli kommunikasiya (əlaqə, təmas, ünsiyyət və s.) prosesi kimi başa düşülməyə başlayır. Bu zaman mədəniyyət fəlsəfəsi və tarixi həm də tarixi-mədəni epistemologiya kimi təşəkkül tapmağa başlayır. Əgər mədəniyyət fəlsəfəsi və tarixi, bir qayda olaraq, mədəniyyəti konkret tədqiqat obyekti kimi nəzərdən keçirirsə, tarixi-mədəni epistemologiya obyektin və tədqiqatçının ona münasibətinin necə dəyişdiyinə, onu hansı metod və dəlillərin köməyi ilə araşdırdığına müraciət edir. (2, səh. 13-14; 7, səh. 34-35).
Bununla bərabər, mədəniyyətə tarixi nöqteyi-nəzər özlüyündə çox vaxt başqalarının tarixi həqiqətlərindəki yalanlara qarşı «"xatirə yerləri”nin uğrunda müharibələrə» səbəb olduğunu qeyd etməmək olmaz. Təbii ki,toplumun tarixinə, mədəniyyətinə, tarixi yaddaşına münasibət araşdırıcı, fəlsəfi və konseptual, sübutlu, inandırıcı və əsaslandırılmış olmalıdır. Bizə toqquşmalardan yayınmağa keçmiş deyil, onu necə əldə etdiyimiz, necə dərk etdiyimiz, elmi fəaliyyətə nə dərəcədə tənqidi münasibət bəslədiyimiz, həqiqət axtarışında nə qədər səbirli olduğumuz kömək edir. Fikrimizcə, ölkəmiz və xalqımızın mədəniyyəti rəngarəngdir, hazırda bir çox mədəni ənənələrin qarşılıqlı əlaqəsindən, çox vaxt keçmişlə müasirliyin, Şərqlə Qərbin, təkcə ölkədə çoxdan yaşayan xalqların deyil,həm də qonşu mədəniyyətlərin tərkib hissələrinin və s. qəribə çəlpəşməsindən ibarətdir. Əlbəttə, bu problemlər barədə müxtəlif ölkələrin arxiv materiallarından faydalanaraq, qonşu ölkələrin elm adamlarını cəlb edərək və s. yazmaq lazımdır. Bu fəlsəfi prinsiplər emosional və qiymətləndirici münasibətdən mədəni-tarixi araşdırmanın epistemologiyasına keçməyə kömək edə bilər. Belə ki, ənənə və inanclarımızı təhlil edərkən, onlarda müstəsna pozitivlik görməyə çalışarkən, bununla belə, onu sübut etmək və əsaslandırmaq lazımdır, o cümlədən, digər ölkələrin alimlərinin köməyi ilə, birgə kollektivlər yaratmaqla və s. Bundan əlavə, hər bir mədəniyyətin inkişafında müxtəlif ənənə, din, mif və əfsanələrin təsiri, təkrarlanması, kəsişməsinin olduğunu başa düşmək üçün bizim alimlərə də digər xalqların mədəniyyətini öyrənmək gərəkdir. Bunula belə, bu təsirlərin etirafına daha az rast gəlirik, keçmişin mədəniyyətinə rasional münasibət emosional, romantik və mühafizəkar yanaşmaya tabe edilir.
Mədəniyyətin dəyərlər, fəaliyyət, həm də biliklər demək olduğu barədə dəfələrlə yazmışıq. Onlar mədəni təcrübədə, iqtisadiyyatda istifadə edilərək insanların həyat tərzinə, fəaliyyətinə və şüuruna ehtiva olunur. Buna görə mədəniyyətlər inkişaf edir, dəyişir, qarşılıqlı təsirdə bulunur, bir sözlə, statik deyildir. Fəqət onu da etiraf etmək lazımdır ki, bəzən dəyərlər, fəaliyyət və biliklər insanları toqquşdurur. Buna görə də, düşünürük ki, dəyərlər, fəaliyyət və biliklərdə fərqləri görmək, anlamaq və izah etmək lazımdır. Bu cür kontekstdə çox şey biliyin tipindən, bilik əldə etmə işinin təşkilindən asılıdır.
Mədəni müxtəlifliyin və mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsinin etirafı onun dinamik, biliklə, məlumat mübadiləsi ilə bağlı hissəsidir. Əlbəttə ki, mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi üçün təkcə informasiya mübadiləsi deyil, həm də informasiya kanalları, məlumat mübadiləsinin aparıldığı dil əhəmiyyət kəsb edir. Bizdə dövlət dili olan Azərbaycan dilinin inkişafına çox diqqət yetirilir, lakin xarici dilləri bilmək də çox vacibdir. Məsələn, ölkədə rus dilinə verilən diqqəti qeyd etməyə bilmərəm, respublikada rus dilində təhsili tamamilə qorunaraq saxlanılıb. Filosoflarımız həm keçmişdə, həm də bu gün yəhudi, xristian və müsəlman dinləri, mədəniyyətləri arasındakı əlaqələrin təsvirinə lazımi diqqət yetirirlər.
Lakin mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsir və əlaqəsi, mədəniyyətlərarası kommunkasiya sahələrinin təhlilində problem var. Əksəriyyət üçün problem bu proseslərin təhlükəsizliyi və onlara nəzarətlə, mədəniyyət modeli, nüvəsi və ya kodunun qorunması ilə bağlıdır,. Görünür, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri həqiqətən mədəniyyəti konkret identikliklə əlaqədən məhrum edə, təhlükəli ola bilər, üstəlik, bu təsir onun müəyyən bir topluma qarşı yönəlmiş məqsədlər üçün istifadə oluna bilməsini (sərt qüvvə) ləğv etmir. Yəqin elə buna görə hər bir mədəniyyətdə "digərinə", suverenliyin itirilməsinə xüsusi həssas, ehtiyatlı, imperializm və müstəmləkəçiliyə qarşı isə tənqidi münasibət vardır. Rus filosofları V. Mironov və D. Mironova yazırlar ki, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri gedişində meydana çıxan təsvir olunmuş ziddiyyəti müəyyənləşdirən "özününkü və yad" dixotomiyası əhəmiyyət kəsb edir . "Özününkü" (mədəniyyətdaxili) "yad”a aid olanlardan, mənə aid olanları inkar edənlərdən, buna görə də müəyyən bir vəziyyətdə yabançı, biganə və hətta düşmən olandan daha dəyərli sayılır" (9, səh. 18). Ancaq bu "dixotomiya" daha dolğun və ən əsası, yoxlanılmış, mötəbər bilik əldə etməyə mane olmamalıdır.
Və nəhayət, vurğulamağa dəyər ki, elə həmin Y. Habermas, bir çox başqa tədqiqatçılar kimi, Avropada millət qurma "nümunə"sinin tarixi, mədəniyyəti və məntiqini qeyri-Avropadakı etnik bir dövlətdə olduğundan fərqləndirir. О yazır: "Müstəqilliyi əldə etmiş postmüstəmləkə ölkələrində uzun sürən qəbilə münaqişələri xatırladır ki, millətlər yalnız bir-biriilə tanış olan yoldaşların etnik bünövrəsi üzərində əsaslanmış birliyindən dövlətin bir-birinə yad vətəndaşlarının hüquq vasitəsi ilə təsbit olunmuş həmrəyliyinə qədər çətin yolu keçdikdən sonra yaranır " (12, səh. 266). Qloballaşma şəraitində "çətin yol" heç də birmənalı olmadığından, bizcə, aydın olur ki, əksinə, millətin genezisi prosesləri dayanmır, çünki hər hansı bir cəmiyyətin şüuruna dəyişmək xasdır. Bundan başqa, bütün Avropa ölkələrində miqrantların faizi artır və bu da şüurun dəyişməsinə təsir edir, çox vaxt ovqatlarda alarmizm (həyəcan doğuran əsassız şayiələrin yayılması), mühafizəkarlıq və s. artır. Həm də düşünürük ki, bu proseslər daha da arta-atra davam edəcəkdir ki, bu da Y. Habermasa rəğmən, etnik və milli şüur arasında "həmrəylik" axtarışının qaçılmaz olacağı deməkdir. Məsələ bundadır ki, onun fikrincə, ideyanın normativ məzmunu "dünya hökuməti olmayan dünya vətəndaş cəmiyyətində" postmilli konstellyasiyada (vəziyyətdə) "konseptual surətdə ləğv olunacaq". (13, səh. 312). Milli və etnik şüur arasındakı dialoq problemi Azərbaycanda və bəzi digər postsovet ölkələrində aktual olduğu kimi, Almaniya, Polşa, İtaliya, Macarıstanda da artıq aktualdır və ya tezliklə aktuallaşacaq.
Milli və etnik şüur arasında dialoqa və həmrəyliyə ehtiyac mədəni-tarixi epistemologiya, "xatirə yerləri"nə münasibət xüsusunda dialoq, mədəni- tarixi fon, mədəniyyətlərarası kommunikasiya problemləri ilə bağlı məsələlərin dəqiqləşdirilməsinə səbəb olacaqdır. Fikrimizcə, milli dövlət və toplum ictimai şüurda mədəniyyətin inkişafını qarşılıqlı təsir (əlaqə) və dialoq kimi dərk edə bildikdə, ictimai elm isə qərəzlilikdən imtina edərək, yoxlanıla və sübut edilə bilən, özü digər birliklərin alimləri ilə dialoqa açıq olan zaman "xatirə müharibələri" sona yetəcək. Bu xüsusda cavab və hətta düşüncələr mədəniyyət və tarix üzrə emosional komponentimizi tamamlayır, müəyyən dərəcədə mədəniyyət haqqında sübutlu, inandırıcı biliklər kateqoriyasına keçirir.
Fikrimizcə, hər bir milli identiklik (kimlik) polimədəniyyətlidir, çünki tədricən təşəkkül edir və bu yol başa çatmayıb. Qloballaşma, bir tərəfdən, mədəniyyətlərin hər birində ortaq cəhətlərin meydana çıxmasına, digər tərəfdən isə variativlik və fərqlər nəinki qalır, əksinə, onların rolu artır. Yaranmış şəraitdə, görünür, müasir milli mədəniyyətin və müasir dövrün identikliyinin yeni fəlsəfi anlamını ifadə etmək lazımdır. Əlbətdə ki, millət müəyyən şəraitin məhsuludur, ancaq ona dəyişmək və bəzən alimlərin köməyi ilə, öz keçmişi və gələcəyini dəyişdirmək xasdır.
Biblioqrafiya
1. Бараш Р.Э. Идентичность и мультикультурализм. В поисках базовых категорий анализа // «Вопросы философии», 2019, № 1
2. Барлыбаев Г.Г., Нысанбаев А.Н. Этическая мысль казахов как основа духовного возрождения // «Вопросы философии» 2018, № 9.
3. Мамедзаде И.Р. Философия о современности, истории и культуре, Баку, «Elm və təhsil», 2020.
4. Mamedzade I.R. Philosophy of Mutual Influence of Cultures and Settlement of Germans in the Southern Caucasus. Baku, Print-E-Service LTD, 2017.
5. Məmmədov F. T. Kulturologiya, mədəniyyət, sivilizasiya. Bakı, OL, 2015/
6. Материалы конференции: Identity and Multiculturalism: Methodology, Tendencies and Perspectives Баку, Mutarcim, 2018.
7. Межуев В.М. История как философская идея // «Вопросы философии», 2018, № 8.
8. Мехтиев Р. О пользе познания истории в формировании национальной идеи. Т. 1, М. «Столица», 2017.
9. Миронов В.В., Миронова Д.В.Г. Мультикультурализм: толерантность или признание?// «Вопросы философии», 2017, № 6.
10. Моруа Андре. История Германии М. КоЛибри, М. 2017.
11. Моруа Андре. История Франции М. КоЛибри, М. 2016.
12. Хабермас Юрген. Вовлечение другого. Очерки политической теории. – СПб.: Наука, 2001.
13. Хабермас Юрген. Между натурализмом и религией Философские статьи. М. ВЕСЬ МИР, 2011.