08.06.2019, 19:33 - Baxış sayı: 839
Böyük amallar uğrunda çarpışan iki mübariz
Aytək Zakirqızı (Məmmədova),
fəlsəfə doktoru, dosent
Böyük amallar uğrunda çarpışan iki mübarizİsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncə yüksəlişində əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər
Tarix boyu mütərəqqi ideyalar, böyük amallar uğrunda çalışan insanlar fəaliyyətləri ilə yalnız öz ölkələrində deyil, başqa məmləkətlərdə də şöhrət tapmışlar. İsmayıl bəy Qaspıralı (1851-1914) və Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) belə şəxsiyyətlərdəndir. Onlar mübariz ruhları, mütərəqqi və maarifpərvər fəaliyyətləri ilə türk xalqları arasında böyük nüfuz qazanmışlar.
İsmayıl bəy Qaspıralının naşiri olduğu, 1883-cü ildən çapdan çıxan "Tərcüman” qəzeti, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının düşüncəsində əzəmətli yer tutur. "Tərcüman” qəzetini İsmayıl bəy Qaspıralının ən böyük əsəri adlandıran böyük mütəfəkkir Yusif bəy Akçura yazmışdır: "Tərcüman” qəzeti otuz ildir məsləyini, fikrini əsla dəyişdirmədən, fasiləsiz davam edir. Otuz il əvvəl Bağçasarayda çıxmağa başlayan bu kiçik qəzet, "Tərcüman”dır. "Tərcüman”ın baş redaktoru və naşiri isə Krım mirzələrindən İsmayıl bəy Qaspıralıdır. İsmayıl bəy, bütün türk aləmini göz önündə tutaraq, ona görə çalışdı. "Tərcüman” məhəlli türk ləhçələrinin üstündə ümumi bir türk dilinin öyrənilməsini tövsiyə edir.
Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Göyalp İsmayıl bəy Qaspıralını Rusiyada yetişən böyük türkçü adlandırmışdır. Krımda "Tərcüman” qəzetini çıxaran İ.Qaspıralının türkçülükdəki prinsipi "dildə, düşüncədə və işdə birlik” idi. Bütün türklərin eyni dildə birləşə biləcəyinə, bu qəzetin varlığı canlı bir arqumentdir”.
AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov "Tərcüman” qəzetinin nəşrinin ilk dövrlərində Rusiyanın türkdilli xalqlarının tərəqqisi, maarifçilik ideyaları və s. bu kimi məsələləri təbliğ etdiyi üçün rəğbət qazandığını qeyd etmişdir. Alim, qəzetin müsəlmanlar arasında geniş yayıldığını, Azərbaycan haqqında yazıların müəlliflərinin əsasən M.Sidqi, Eynəli Sultan, Ə.Gəngərli, Firudin bəy Köçərli, Ömər Faiq olduğunu yazmışdır.
İ.Qaspıralı 1905-ci ildə - bəziləri buna islahat, bəziləri inqilab deyir - məşruti idarəyə keçiddən, bəzi hürriyyətlərin tanınmasından sonra yazılarında düşüncələrini, fikirlərini və hazırlanmasını istədiyi şeyləri daha açıq bir şəkildə yaymağa başlamışdır. O tarixə qədər rusca çıxardığı bir səhifəni də ixtisar edərək, bütün "Tərcüman”ı türkcə çap etdirmişdir. İ.Qaspıralı etmək istədiyini, ideallarının nə olduğunu, hansı hədəfə varmaq istədiyini yazılarında açıqca, dəfələrlə bildirmiş, israrla anlatmışdır.
Sabri Arıkan, İsmayıl bəy Qaspıralının dil birliyi məsələsi üzərində geniş dayandığını göstərmişdir. Alim, fikrini əsaslandırmaq üçün "Tərcüman” qəzetinin "Rusiya müsəlmanlarının tərəqqisi” adlı məqaləsini təqdim etmişdir: "Ümumi ədəbi dili olmayan millət, millət sayılmır. Türk övladlarından olan tarançe, sart, özbək, qırğız, qazax, kumuk, noqay, Azərbaycan və sair tayfalar türkcə danışdıqları halda, şivələri başqadır. Bir-birlərini çətinliklə anlarlar. Bu hal birləşməyə, birliyə, bilgilərin, elmlərin hər kəsə duyurulmasına, tərəqqiyə, ədəbiyyata, dostluğa və qaynaşmağa əngəldir.
Buna görə, ən əvvəl və ən ziyadə hamımız üçün ehtiyac və lüzumlu olan, ümumi dil, ədəbi türkcə dildir. Buyurun, mərhəmət edin qardaşlar, buna ayrıca əzmlə çalışaq. Bu iş lap o qədər qalibiyyət deyilsə də, çarəsi tapılmaz və müşkül də deyildir. "Tərcüman” qəzeti Bağçasaraydan ta Kaşğara qədər oxunduğu, yəni anlaşıldığı, dillə birləşmənin mümkün olduğuna böyük dəlildir”.
Göründüyü kimi, İ.Qaspıralının dərc etdiyi "Tərcüman” qəzeti müasirləri tərəfindən yaxşı qarşılanmış və təbliğ edilmişdir. Bu, öncə onların da eyni amal, məqsəd uğurunda çalışmaları, türk xalqlarının düşüncə tarixində böyük xidmət göstərmələri ilə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai xadimi, yazıçı, jurnalist Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Onun redaktorluğu ilə çapdan çıxan "Molla Nəsrəddin” jurnalının XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuatı tarixində əvəzsiz yeri vardır. C.Məmmədquluzadə Azərbaycanın şərqşünas alimi, ictimai xadimi Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) tərəfindən Tiflisdə Azərbaycan dilində 1903-1905 illərdə çap olunan "Şərqi-Rus” və Bakıda 1881-1919 illərdə rus dilində çap edilən "Kaspi” qəzetlərində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Firudin bəy Köçərli və başqa ziyalılarla birgə çıxış etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə ""Molla Nəsrəddin”i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı” yazmaqla jurnalın 1906-cı ildə Tiflisdə təşkil olunmasının səbəbini belə izah edirdi: "Tiflis, Qafqazın mərkəzi şəhəri və Qafqaz hökumətinin paytaxtıdır. Habelə, bu şəhər Qafqaz türklərinin mərkəzi hesab oluna bilər. Həqiqətdə də belədir. Tiflisdən Naxçıvana və Ordubada da əl yetirmək olur; Qafqaz və Bakı, Batum şəhərinin də arasındadır. Buradan Culfaya və oradan Araz nəhrini keçib bir günə İran Azərbaycanının mərkəzi və paytaxtı olan Təbrizə gedib çatırsan. Bakıdan Xəzər dəryasını bir gündə ötüb Türküstanın Aşqabad və Mərv və qeyri yerlərinə xəbər yetirmək mümkündür. Dağıstan da bu yavıqdadır. Tiflisdən Bakı təriqilə on iki saatlıq dərya səfəri bizi İranın Gilan məmləkətinə yetirir”.
Bu ölkələrdə türklərin yaşadığını və dillərinin də bizim danışdığımız türkcə olduğunu bildirən Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin” jurnalının bu xüsusiyyətinə görə Kürü və Arazı keçdiyini, bəlkə Xəzər və Qara dəryaları da vurub Türkiyəyə, Türküstana, Gilana, uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza, Krıma və sair türk ölkələrinə keçdiyini qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə irsinin görkəmli araşdırıcısı, akademik İsa Həbibbəyli "Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, Qafqaz xalqlarının, Avropa və Şərq ölkələrinin həyatı, milli azadlıq mübarizəsinin əksini tapdığını qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında müasirlərinin fəaliyyətləri ilə əlaqədar əsərlər də mövcuddur. O, Əhməd bəy Ağaoğlunu və Əli bəy Hüseynzadəni Bakının birinci jurnalistlərindən olduqlarını bildirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əhməd bəy Ağaoğlu eyni məqsəd uğrunda, yəni xalqın elmi-mədəni tərəqqisinə çalışsalar da, onlar arasında fikir ayrılığı olmuşdur. Görkəmli yazıçı bunu 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc etdirdiyi "Cavab. Əhməd bəy Ağayev cənablarına” məqaləsində də ifadə etmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalının açıq və sadə dildə yazması Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən də yüksək dəyərləndirilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə bununla əlaqədar göstərmişdir ki, Əli bəy Bakıdan axırıncı dəfə Türkiyəyə köçüb gedən vaxt Tiflisə gəldi, idarəmizə təşrif gətirdi. Söhbət dildən düşdü və möhtərəm ədibimiz mənə belə dedi: "Yaxşı yazırsınız”. Mən Əli bəyə ərz etdim ki, onun tək bir şəxsdən eşidilən bir sözü mən havayı danışılan sözlərin cərgəsinə qoya bilmərəm. Çünki Əli bəy Hüseynzadə kimi bir yazı ustadı mən tək bir cavan yazıçıya yazı barəsində dediyi sözü mən ciddi bir söz hesab edəm gərək. Əli bəy mənə dediyi sözü təkrar və təsdiq etdi, həmişə adət etdiyi kimi, başını aşağı salıb guya öz-özünə yenə dedi: "Açıq yazmağı” da bacarmaq lazımdır.
Mətbuat tariximizdə yeri olan "Zənbur” jurnalı (1909-1910 illər) Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığını tənqid etmiş, 1909-cu ilin ortalarında onun İstanbula köçməyinə istehza ilə yanaşaraq Türkiyə sultanı qarşısında səfil və müti bir vəziyyətdə rəsmini vermişdi. Bu barədə yazan professor İslam Ağayev həmin rəsmin çapından sonra Əhməd bəyin tərəfdarlarının "Tərəqqi” qəzetində "Zənbur” jurnalının mövqeyinə qarşı çıxdıqlarını, Əhməd bəy Ağayevi tərif edərək, onun "millət mücahidi” kimi qiymətləndirildiyini bildirmişdir.
Üzeyir bəy Hacıbəyov "Zənbur” jurnalının üz qabığında Əhməd bəyin nalayiq çəkilən şəklinə etiraz edərək yazmışdır ki, məzhəkə yazan jurnallar, əslində, hər bir kəsi hər bir tövrdə çəkməyə muxtardırlar. Buna bir sözümüz yox, lakin bir şəxsi özgə jurnallarda çəkməyə ümumi mənafe nöqteyi-nəzərincə bir bəhanə, bir səbəb lazımdır. Jurnalda o adamın şəklini çəkərlər ki, onun gördüyü işlər, tutduğu yol və məslək ümumi camaatın mənafeyinə, hüququna, tərəqqisinə zidd və müxalifdir. Əcəba, Əhməd bəy nə iş görübdür və nə iş görür ondan camaata zərər gəlsin? Əhməd bəyin qəbahəti nədir?
Bu məqamda Üzeyir bəy "Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə "Zənbur” jurnalını müqayisə etmişdir: "Möhtərəm "Molla Nəsrəddin” jurnalı tərəqqi və yüksəlişimizə mane olan bütün qəbahətləri ən gözəl ədibanə və ləzzətli, dadlı, duzlu sözləri ilə yazmaqla, bütün xalqın, hətta, ondan incik olanların belə, istəklisi olubdur; çünki bu jurnal bir dənə olsun tərbiyəsiz və ədəbsiz sözü özünə rəva görmədi. "Zənbur” jurnalında insanın ləzzət alıb, zövqünün artacağı bir dənə də olsun məqalə çıxmayıbdır”.
Üzeyir bəy Hacıbəyov Əhməd bəyi müdafiə etdiyi üçün "Zənbur” jurnalı dahi bəstəkarı qarabağlı kimi yerliçilikdə təqsirləndirərək hücum etmişlər. Xalqı parçalamağa gətirib çıxaran yerliçiliyə qarşı çıxan C.Məmmədquluzadə qarabağlı, bakılı məsələsinin tənqidi ilə əlaqədar "Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu ildə Lağlağı imzası ilə çap olunan "Tərəkəmə” felyetonunda bunu göstərmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalında türk xalqlarının tərəqqisinə və birliyinə xidmət edənlərin fəaliyyətlərini əks etdirən məsələlərə, əlamətdar tarixi hadisələrə geniş yer verilmişdir. Bu mənada C.Məmmədquluzadənin "Tərcüman” qəzetinin çapının 25 illiyi münasibətilə 1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc edilmiş "Milli bayram” adlı məqaləsi təqdirəlayiqdir. Məqalədə "bir müsəlman qəzetinin faydalı və səmərəli bir yolda 25 il davam etməyi nəinki Rusiyada, bəlkə bütün dünyada əvvəlinci dəfə görülən bəxtiyarlıqlardan” olduğu bildirilmişdir. İsmayıl bəy Qaspıralının mətbuat tarixində xidmətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə onun adının tarixdə qızıl xətlə yazılacağını qeyd etmişdir. Görkəmli yazıçı göstərmişdir ki, mətbuat aləmində 25 il qələm çalan böyük yoldaşımız İ.Qaspıralı həqiqətən bəxtiyardır. İsmayıl bəy 25 il çalışıb min zəhmətlə əkdiyi toxumun meyvəsini fərəh və şadlıqla görür: "İsmayıl bəyin millətimizə, insaniyyətə etdiyi böyük-böyük xidmətləri burada saymaq bizim üçün çox çətindir. İsmayıl bəy mahir həkim kimi millətimizin dirilməyini məktəbdə, maarifin nəşrində gördü: qüvvətinin ən çoxunu bu yolda sərf etdi”.
İ.Qaspıralının mədəniyyət tarixindəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə qeyd etmişdir: "İndiyə qədər millətin ehtiyacını, gələcəyini haqqı ilə nəzərə alıb ciddi və səmərəli yolda çalışan, türk millətinin içində birinci dəfə İsmayıl bəy çıxdı. İsmayıl bəyin böyüklüyünü, xidmətini tarix və gələcək bizdən daha yaxşı tədbir edəcək və adını qızıl xətlə yazacaq, bizsiz də o uca mərtəbəsinə çatacaq”.
Türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncəsinin yüksəlişində İsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə əvəzsiz xidmətlər göstərmiş və böyük amallar uğrunda çalışaraq mübariz şəxsiyyətlər kimi tarixdə özünəməxsus iz qoymuşlar.
"Kaspi.az"
fəlsəfə doktoru, dosent
Böyük amallar uğrunda çarpışan iki mübarizİsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncə yüksəlişində əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər
Tarix boyu mütərəqqi ideyalar, böyük amallar uğrunda çalışan insanlar fəaliyyətləri ilə yalnız öz ölkələrində deyil, başqa məmləkətlərdə də şöhrət tapmışlar. İsmayıl bəy Qaspıralı (1851-1914) və Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) belə şəxsiyyətlərdəndir. Onlar mübariz ruhları, mütərəqqi və maarifpərvər fəaliyyətləri ilə türk xalqları arasında böyük nüfuz qazanmışlar.
İsmayıl bəy Qaspıralının naşiri olduğu, 1883-cü ildən çapdan çıxan "Tərcüman” qəzeti, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının düşüncəsində əzəmətli yer tutur. "Tərcüman” qəzetini İsmayıl bəy Qaspıralının ən böyük əsəri adlandıran böyük mütəfəkkir Yusif bəy Akçura yazmışdır: "Tərcüman” qəzeti otuz ildir məsləyini, fikrini əsla dəyişdirmədən, fasiləsiz davam edir. Otuz il əvvəl Bağçasarayda çıxmağa başlayan bu kiçik qəzet, "Tərcüman”dır. "Tərcüman”ın baş redaktoru və naşiri isə Krım mirzələrindən İsmayıl bəy Qaspıralıdır. İsmayıl bəy, bütün türk aləmini göz önündə tutaraq, ona görə çalışdı. "Tərcüman” məhəlli türk ləhçələrinin üstündə ümumi bir türk dilinin öyrənilməsini tövsiyə edir.
Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Göyalp İsmayıl bəy Qaspıralını Rusiyada yetişən böyük türkçü adlandırmışdır. Krımda "Tərcüman” qəzetini çıxaran İ.Qaspıralının türkçülükdəki prinsipi "dildə, düşüncədə və işdə birlik” idi. Bütün türklərin eyni dildə birləşə biləcəyinə, bu qəzetin varlığı canlı bir arqumentdir”.
AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov "Tərcüman” qəzetinin nəşrinin ilk dövrlərində Rusiyanın türkdilli xalqlarının tərəqqisi, maarifçilik ideyaları və s. bu kimi məsələləri təbliğ etdiyi üçün rəğbət qazandığını qeyd etmişdir. Alim, qəzetin müsəlmanlar arasında geniş yayıldığını, Azərbaycan haqqında yazıların müəlliflərinin əsasən M.Sidqi, Eynəli Sultan, Ə.Gəngərli, Firudin bəy Köçərli, Ömər Faiq olduğunu yazmışdır.
İ.Qaspıralı 1905-ci ildə - bəziləri buna islahat, bəziləri inqilab deyir - məşruti idarəyə keçiddən, bəzi hürriyyətlərin tanınmasından sonra yazılarında düşüncələrini, fikirlərini və hazırlanmasını istədiyi şeyləri daha açıq bir şəkildə yaymağa başlamışdır. O tarixə qədər rusca çıxardığı bir səhifəni də ixtisar edərək, bütün "Tərcüman”ı türkcə çap etdirmişdir. İ.Qaspıralı etmək istədiyini, ideallarının nə olduğunu, hansı hədəfə varmaq istədiyini yazılarında açıqca, dəfələrlə bildirmiş, israrla anlatmışdır.
Sabri Arıkan, İsmayıl bəy Qaspıralının dil birliyi məsələsi üzərində geniş dayandığını göstərmişdir. Alim, fikrini əsaslandırmaq üçün "Tərcüman” qəzetinin "Rusiya müsəlmanlarının tərəqqisi” adlı məqaləsini təqdim etmişdir: "Ümumi ədəbi dili olmayan millət, millət sayılmır. Türk övladlarından olan tarançe, sart, özbək, qırğız, qazax, kumuk, noqay, Azərbaycan və sair tayfalar türkcə danışdıqları halda, şivələri başqadır. Bir-birlərini çətinliklə anlarlar. Bu hal birləşməyə, birliyə, bilgilərin, elmlərin hər kəsə duyurulmasına, tərəqqiyə, ədəbiyyata, dostluğa və qaynaşmağa əngəldir.
Buna görə, ən əvvəl və ən ziyadə hamımız üçün ehtiyac və lüzumlu olan, ümumi dil, ədəbi türkcə dildir. Buyurun, mərhəmət edin qardaşlar, buna ayrıca əzmlə çalışaq. Bu iş lap o qədər qalibiyyət deyilsə də, çarəsi tapılmaz və müşkül də deyildir. "Tərcüman” qəzeti Bağçasaraydan ta Kaşğara qədər oxunduğu, yəni anlaşıldığı, dillə birləşmənin mümkün olduğuna böyük dəlildir”.
Göründüyü kimi, İ.Qaspıralının dərc etdiyi "Tərcüman” qəzeti müasirləri tərəfindən yaxşı qarşılanmış və təbliğ edilmişdir. Bu, öncə onların da eyni amal, məqsəd uğurunda çalışmaları, türk xalqlarının düşüncə tarixində böyük xidmət göstərmələri ilə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai xadimi, yazıçı, jurnalist Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Onun redaktorluğu ilə çapdan çıxan "Molla Nəsrəddin” jurnalının XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuatı tarixində əvəzsiz yeri vardır. C.Məmmədquluzadə Azərbaycanın şərqşünas alimi, ictimai xadimi Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) tərəfindən Tiflisdə Azərbaycan dilində 1903-1905 illərdə çap olunan "Şərqi-Rus” və Bakıda 1881-1919 illərdə rus dilində çap edilən "Kaspi” qəzetlərində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Firudin bəy Köçərli və başqa ziyalılarla birgə çıxış etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə ""Molla Nəsrəddin”i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı” yazmaqla jurnalın 1906-cı ildə Tiflisdə təşkil olunmasının səbəbini belə izah edirdi: "Tiflis, Qafqazın mərkəzi şəhəri və Qafqaz hökumətinin paytaxtıdır. Habelə, bu şəhər Qafqaz türklərinin mərkəzi hesab oluna bilər. Həqiqətdə də belədir. Tiflisdən Naxçıvana və Ordubada da əl yetirmək olur; Qafqaz və Bakı, Batum şəhərinin də arasındadır. Buradan Culfaya və oradan Araz nəhrini keçib bir günə İran Azərbaycanının mərkəzi və paytaxtı olan Təbrizə gedib çatırsan. Bakıdan Xəzər dəryasını bir gündə ötüb Türküstanın Aşqabad və Mərv və qeyri yerlərinə xəbər yetirmək mümkündür. Dağıstan da bu yavıqdadır. Tiflisdən Bakı təriqilə on iki saatlıq dərya səfəri bizi İranın Gilan məmləkətinə yetirir”.
Bu ölkələrdə türklərin yaşadığını və dillərinin də bizim danışdığımız türkcə olduğunu bildirən Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin” jurnalının bu xüsusiyyətinə görə Kürü və Arazı keçdiyini, bəlkə Xəzər və Qara dəryaları da vurub Türkiyəyə, Türküstana, Gilana, uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza, Krıma və sair türk ölkələrinə keçdiyini qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə irsinin görkəmli araşdırıcısı, akademik İsa Həbibbəyli "Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, Qafqaz xalqlarının, Avropa və Şərq ölkələrinin həyatı, milli azadlıq mübarizəsinin əksini tapdığını qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında müasirlərinin fəaliyyətləri ilə əlaqədar əsərlər də mövcuddur. O, Əhməd bəy Ağaoğlunu və Əli bəy Hüseynzadəni Bakının birinci jurnalistlərindən olduqlarını bildirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əhməd bəy Ağaoğlu eyni məqsəd uğrunda, yəni xalqın elmi-mədəni tərəqqisinə çalışsalar da, onlar arasında fikir ayrılığı olmuşdur. Görkəmli yazıçı bunu 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc etdirdiyi "Cavab. Əhməd bəy Ağayev cənablarına” məqaləsində də ifadə etmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalının açıq və sadə dildə yazması Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən də yüksək dəyərləndirilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə bununla əlaqədar göstərmişdir ki, Əli bəy Bakıdan axırıncı dəfə Türkiyəyə köçüb gedən vaxt Tiflisə gəldi, idarəmizə təşrif gətirdi. Söhbət dildən düşdü və möhtərəm ədibimiz mənə belə dedi: "Yaxşı yazırsınız”. Mən Əli bəyə ərz etdim ki, onun tək bir şəxsdən eşidilən bir sözü mən havayı danışılan sözlərin cərgəsinə qoya bilmərəm. Çünki Əli bəy Hüseynzadə kimi bir yazı ustadı mən tək bir cavan yazıçıya yazı barəsində dediyi sözü mən ciddi bir söz hesab edəm gərək. Əli bəy mənə dediyi sözü təkrar və təsdiq etdi, həmişə adət etdiyi kimi, başını aşağı salıb guya öz-özünə yenə dedi: "Açıq yazmağı” da bacarmaq lazımdır.
Mətbuat tariximizdə yeri olan "Zənbur” jurnalı (1909-1910 illər) Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığını tənqid etmiş, 1909-cu ilin ortalarında onun İstanbula köçməyinə istehza ilə yanaşaraq Türkiyə sultanı qarşısında səfil və müti bir vəziyyətdə rəsmini vermişdi. Bu barədə yazan professor İslam Ağayev həmin rəsmin çapından sonra Əhməd bəyin tərəfdarlarının "Tərəqqi” qəzetində "Zənbur” jurnalının mövqeyinə qarşı çıxdıqlarını, Əhməd bəy Ağayevi tərif edərək, onun "millət mücahidi” kimi qiymətləndirildiyini bildirmişdir.
Üzeyir bəy Hacıbəyov "Zənbur” jurnalının üz qabığında Əhməd bəyin nalayiq çəkilən şəklinə etiraz edərək yazmışdır ki, məzhəkə yazan jurnallar, əslində, hər bir kəsi hər bir tövrdə çəkməyə muxtardırlar. Buna bir sözümüz yox, lakin bir şəxsi özgə jurnallarda çəkməyə ümumi mənafe nöqteyi-nəzərincə bir bəhanə, bir səbəb lazımdır. Jurnalda o adamın şəklini çəkərlər ki, onun gördüyü işlər, tutduğu yol və məslək ümumi camaatın mənafeyinə, hüququna, tərəqqisinə zidd və müxalifdir. Əcəba, Əhməd bəy nə iş görübdür və nə iş görür ondan camaata zərər gəlsin? Əhməd bəyin qəbahəti nədir?
Bu məqamda Üzeyir bəy "Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə "Zənbur” jurnalını müqayisə etmişdir: "Möhtərəm "Molla Nəsrəddin” jurnalı tərəqqi və yüksəlişimizə mane olan bütün qəbahətləri ən gözəl ədibanə və ləzzətli, dadlı, duzlu sözləri ilə yazmaqla, bütün xalqın, hətta, ondan incik olanların belə, istəklisi olubdur; çünki bu jurnal bir dənə olsun tərbiyəsiz və ədəbsiz sözü özünə rəva görmədi. "Zənbur” jurnalında insanın ləzzət alıb, zövqünün artacağı bir dənə də olsun məqalə çıxmayıbdır”.
Üzeyir bəy Hacıbəyov Əhməd bəyi müdafiə etdiyi üçün "Zənbur” jurnalı dahi bəstəkarı qarabağlı kimi yerliçilikdə təqsirləndirərək hücum etmişlər. Xalqı parçalamağa gətirib çıxaran yerliçiliyə qarşı çıxan C.Məmmədquluzadə qarabağlı, bakılı məsələsinin tənqidi ilə əlaqədar "Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu ildə Lağlağı imzası ilə çap olunan "Tərəkəmə” felyetonunda bunu göstərmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalında türk xalqlarının tərəqqisinə və birliyinə xidmət edənlərin fəaliyyətlərini əks etdirən məsələlərə, əlamətdar tarixi hadisələrə geniş yer verilmişdir. Bu mənada C.Məmmədquluzadənin "Tərcüman” qəzetinin çapının 25 illiyi münasibətilə 1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc edilmiş "Milli bayram” adlı məqaləsi təqdirəlayiqdir. Məqalədə "bir müsəlman qəzetinin faydalı və səmərəli bir yolda 25 il davam etməyi nəinki Rusiyada, bəlkə bütün dünyada əvvəlinci dəfə görülən bəxtiyarlıqlardan” olduğu bildirilmişdir. İsmayıl bəy Qaspıralının mətbuat tarixində xidmətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə onun adının tarixdə qızıl xətlə yazılacağını qeyd etmişdir. Görkəmli yazıçı göstərmişdir ki, mətbuat aləmində 25 il qələm çalan böyük yoldaşımız İ.Qaspıralı həqiqətən bəxtiyardır. İsmayıl bəy 25 il çalışıb min zəhmətlə əkdiyi toxumun meyvəsini fərəh və şadlıqla görür: "İsmayıl bəyin millətimizə, insaniyyətə etdiyi böyük-böyük xidmətləri burada saymaq bizim üçün çox çətindir. İsmayıl bəy mahir həkim kimi millətimizin dirilməyini məktəbdə, maarifin nəşrində gördü: qüvvətinin ən çoxunu bu yolda sərf etdi”.
İ.Qaspıralının mədəniyyət tarixindəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə qeyd etmişdir: "İndiyə qədər millətin ehtiyacını, gələcəyini haqqı ilə nəzərə alıb ciddi və səmərəli yolda çalışan, türk millətinin içində birinci dəfə İsmayıl bəy çıxdı. İsmayıl bəyin böyüklüyünü, xidmətini tarix və gələcək bizdən daha yaxşı tədbir edəcək və adını qızıl xətlə yazacaq, bizsiz də o uca mərtəbəsinə çatacaq”.
Türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncəsinin yüksəlişində İsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə əvəzsiz xidmətlər göstərmiş və böyük amallar uğrunda çalışaraq mübariz şəxsiyyətlər kimi tarixdə özünəməxsus iz qoymuşlar.
"Kaspi.az"