27.03.2019, 11:05 - Baxış sayı: 1009
Hərflərdən “Ənəl`Həqq”ə: düşüncələr labirintindən çıxış
Könül BÜNYADZADƏ
AMEA-nın müxbir üzvü
Yaradılanlarda maraqlı bir hikmət var: nə qədər sadədirsə, bir o qədər dərin sirri olur. Bu sirrə diqqət çəkən tədqiqatçılar, onu açanlar isə dahilər olur.
Bu səbəbdən ikinci tip əsərlər insanı heyran edəcək dərəcədə gözəlliyə, möhtəşəmliyə malik olur. Onlar zaman və məkandan asılı olmadan oxucunun düz mənliyində, ruhunda müəyyən bir qat, yaradıcılıq eşqi canlandırır. Yəqin bu səbəbdən belə əsərlərin mistik bir cazibəsi var, ahənrüba kimi oxucunu özünə tərəf çəkir.
Hərflərin həqiqəti
İstənilən varlıq, mürəkkəbliyindən asılı olmadan, ən sadədən - nöqtədən başlayır. Bu nöqtənin adı nüvə, atom, musiqidə not ola bilər. Bəzən vəcdlə deyilmiş bir cümlədə böyük bir həqiqət gizlənmiş olur. Məsələn, Əli b. Əbu Talib deyir ki, “Quranın bütün mənası Fatihədədir, Fatihənin mənası bismillahda, bismillahın mənası isə bə (?) hərfindədir. Mən həmin bə hərfinin nöqtəsiyəm”. Təbii ki, “mən” deyəndə İmam Əli “Allahın bütün adları öyrətdiyi” (Quran 2/31), bütün biliklərə nüfuz edə bilən İnsanı nəzərdə tuturdu. Bu fikir sonralar Mənsur Həllacın fikirlərində fərqli şəkildə səsləndi: “Nöqtə hər xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur. Xətt üçün nöqtə vacibdir, nöqtə üçün xətt. Hər düz və ya əyri xətt nöqtənin özündən hərəkətlidir. Onun üzərində yerləşən hər bir şeyi hər kəs görür və o, iki nöqtə arasında nöqtədir”. Bu qanunauyğunluq bütün varlıqlarda mövcuddur: yaradılış prosesi ən kiçik elementdən başlayır, varlığın özü isə çoxsaylı nöqtələrin əlaqəsindən ibarətdir. Sözün, cümlənin, həqiqətin “atomu”, ilk nöqtəsi isə hərfdir. Hər düşüncə səviyyəsi o atom üzərində öz həqiqət yolunu başlamaqda ixtiyar sahibidir. Qurani Kərimin 29 surəsi ayrı-ayrı hərflərlə başlayır. Bəzən hərflərin tək (sad, kəf, nun), bəzən qoşa (ta-sin, ya-sin), bəzən də 3-5 hərfin (əlif-ləm-mim, hə-mim-ayn-sin-kəf və s.) yanaşı yazılması təfsirçiləri hər zaman düşündürüb və hər kəs bir cür şərh verib. Kimsə onları tamamilə anlamsız, bir başqası isə bütün Quranın mahiyyətini ehtiva etdiyini iddia edib. Bilən o hərfləri Yazandır, təbii ki. Mövzumuza uyğun olaraq, biz də öz şərhimizi verək.
Hərflərlə başlayan surələrin başlanğıcında kiçik bir istiqamət də verilir və hər oxucu o hərfi - nüvəni götürərək müəyyən idrak yoluna başlaya bilər. Axı, Quran bir bədii kitab deyil, oxuyub feyziyab olasan. Heç elmi kitab da deyil ki, oxuyub ulduz, təbiət qanunları kəşf edəsən. Qurani Kərim oxucu üçün Həqiqətə aparan bələdçidir. Məsələn, Nəml (Qarışqalar) surəsində “Ta-sin”dən (??) sonra deyilir: “Bu, Quranın və açıq-aydın bir Kitabın ayələridir. Möminlərə doğru yolu göstərən rəhbər və müjdədir”. Bu surədə özünü nişanələrlə - yanan kol vasitəsilə göstərib “Ənə Allah” - “Mən Allaham” nidası, İnsanın - peyğəmbərlərin sahib ola biləcəkləri qüdrət nəql edilir. Surə belə bir ayə ilə bitir: “De: “Həmd olsun Allaha! O, Öz dəlillərini sizə göstərəcək, siz də onları tanıyacaqsınız. Rəbbin sizin etdiyiniz əməllərdən xəbərsiz deyildir!” Sonralar sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac özünün nəsrlə yazılmış əsərini də “Ta va sin” (? və ?) adlandırır və burada insanın Allah qatında hansı məqama qədər yüksələ bilməsinin yolunu göstərir. Belə nəticə çıxartmaq olur ki, bu hərflər Allahını tanıyan bir insanın mənəvi yolçuluğunun xəritəsidir - kim necə bacarırsa, elə də oxuyur. Axı ilk öyrəndiyi adları xatırlamaqla İnsan öz insanlığının mahiyətini dərk edə bilir.
Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, yalnız İslamda deyil, yəhudiliyə məxsus mistik cərəyan olan Kabbalada da hərflərin böyük bir yolun başlanğıcı olması, özündə sirri-Xudanı ehtiva etməsi ideyası vardır. Məsələn, Kabbalanın təməl kitablarından biri, müəllifliyi İbrahim peyğəmbərə şamil edilən “Yaradılış Kitabı” (Yetsir Səfəri) kitabında yazılır: “Allah, Döyüşlərin Rəbbi, İzrailin Qadiri otuz iki möcüzəli yolla yaratdı... və Öz dünyasını üç səfərlə (üsulla - K.B.) - kitab, rəqəm və hekayəylə öz dünyasını yaratdı”. Söhbət 32 hərfdən və hərflərin ifadə etdiyi söz, rəqəm və səsdən gedir. Ərəb əlifbası da eyni mahiyyətlidir və ayrı-ayrı hərflərin bələdçiliyi ilə böyük həqiqətə doğru getmək, böyük mətləblər anlamaq imkanı verir. Deməli, hürufilik hərflər üzərində bərqərar olan qədim bir həqiqətin yenidən nəfəs verilməsi idi.
Hürufilik - tarixdən bir neçə söz
Hürufilik dərin bir tədqiqat sahəsidir və öz ciddi araşdırmaçıları var. Biz yalnız ona təsəvvüf tarixi prizmasında qısa bir baxış salmaqla kifayətlənəcəyik.
Təsəvvüf tarixinə baxanda əhəmiyyətli bir faktı sezmək mümkündür: 12-13-cü əsrlərə qədər təsəvvüfün mahiyyətinin, əsas prinsiplərinin sabitləşdiyi çağ hesab edilə bilər. Məhz bu dövrdə təsəvvüfün ən sağlam sütunları olan mütəfəkkirlər yaşayıb yaratmış, əsərlər, Divanlar vasitəsilə mənəvi yolçuluğa bələdçilik edib, onun İslami köklərini əsaslandırmışdılar. Bu gün də kim isə təsəvvüfün əsl həqiqətini öyrənmək istəyəndə Rabiə əl-Ədəviyyəyə, Haris Mühasibiyə, Cüneyd Bağdadiyə, Əbu Hüseyn Nuriyə, Əbu Yəzid Bistamiyə, Mənsur Həllaca, həmin dövrü əks etdirən Tabaqatlara (ensiklopedik məlumat kitabları), Risalələrə (ayrı-ayrı həqiqətlərin şərhinə həsr olunan əsərlər) və başqa klassik mütəfəkkirlərin əsərlərinə üz tutmalıdır. Bu yazılmamış qanundur! Yoxsa təsəvvüfün mahiyyətindən xəbərsiz qalar. Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı sufi məktəblərinin əsas xətti Allah-İnsan münasibətləri və İnsanın Haqqa doğru yüksəlməsi idi.
12-ci əsrdən sonra mürşidlərin şəxsiyyəti ön plana keçməyə və onların şəxsi görüşləri əsasında təriqətlər yaranmağa başladı. İslam yeganə dindir ki, Yaradan və bəndəsi arasında hər hansı vasitəçi yoxdur və hər kəs bilavasitə Allaha üz tutub, öz duasını, istəyini bildirə bilir. Axı, yaradılış fərdi olduğu kimi, ilahi vəhdətə ucalan mənəvi kamilləşmə də fərdi prosesdir. Təriqətlər bu yolda vasitəçi olmaq iddiasına düşdülər. Günü-gündən sayları da, iddiaları da artdı. Dövlət işlərinə qarışmağa, siyasi məzmun kəsb eləməyə başladılar. Bu təriqətlərdə Allaha gedən yol mütləq şəkildə Mürşidin şəxsindən keçməli idi. Bəzən bu, ifrat bidətə aparırdı, bəzən bir nəfərin şəxsiyyətinin kulta çevrilməsi ilə kifayətlənirdi. Hürufilik belə təriqətlərdən biridir. Prinsiplərinin bidət olub-olmamasını müzakirə etmədən sadəcə vurğulamaq istəyirik ki, hürufilik - mərkəzində Fəzlullah Nəiminin kultu dayanan bir təriqətdir.
Əlbəttə, hər dövrdə təriqət çərçivəsini sındırıb bilavasitə Yaradanı ilə ünsiyyətə çatan mütəfəkkirlər də olub və məhz belələrinin şəxsində ilahi həqiqət varlığını qoruyub saxlaya və növbəti nəsilə keçib. Nəsimi kimi. Şərhi uzatmadan belə bir faktı vurğulamaq istəyirik: Nəsiminin fiziki məhvinə onun müəyyən təriqətə qoşulmağı səbəb olsa da, şəxsiyyətinin ölümsüzlüyünə, “məkana, zəbana sığmazlığının”, “gövhərü laməkan” olmağının səbəbi düşüncələrinin təsəvvüfün ana prinsipləri üzərində sabitləşməsi oldu.
Nəsimi poeziyasında İnsan
Bəzən iddia edirlər ki, İslamda insan portreti çəkmək qadağandır. Yəqin rənglərlə nəzərdə tutulur. Belə ki, Nəsiminin şeirlərini müəyyən bir ardıcıllıqla düzəndə, möhtəşəm bir İnsan portreti yaranır. Bu, Quranda təsvir edilən İnsandır - bütün qüdrəti, bütün gözəlliyi və bütün sirləri ilə. Nəsimi sözlərlə, hərflərlə elə bir obraz təqdim edir ki, çətin ki, onu kətana köçürtməyə hər hansı bir fırçanın gücü çata. Bir məqalənin verdiyi imkanlar bu İnsanın cizgilərini təhlil edək.
Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan mələklərə dedi: “Mən yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm!” (Quran 2/30) Ən kamil surətdə yaratdığı bu varlığı Özünün yer üzündə Xəlifəsi elan edir və bütün digər yaradılmışlara onun qarşısında səcdə etməyi buyurur (Quran 2/34). Diqqət edin: Özünə deyil, İnsana səcdə etməyi buyurur! Bu məqamın coşğusu ilə Nəsimi deyir:
Səni bu hüsnü-camal ilə, kamal ilə görüb,
Qorxdular haqq deməyə, döndülər insan.
Yaradan bununla kifayətlənmədi və “Adəmə bütün adları öyrətdi. Sonra onları mələklərə göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!” (Quran 2/31) Təbii ki, Allahdan başqa heç kimin bilmədiyi həmin adlar hər kəs üçün qaranlıq idi. İndi o adlar (həqiqətlər) həm də İnsana açıldı:
Nitqi-Allah mənəm ki, zatiləyəm,
Vəhdəhu ləşərik sifatiləyəm.
Əslində, bütün yaradılmışlar Allahın kəlamıdır. Bununla belə, İnsan sadəcə ilahi kəlamları oxuyub, onları dərk edən yeganə varlıq deyil, özü də o Kəlamlardan biridir, üstəlik, o həqiqəti çatdıran dildir. Axı, Həllac da təsadüfən demir ki, “Yazan da, yazdıran da Allahdır, mən sadəcə alətəm”. Bu səbəbdən Nəsimi özü Ruh-ul-Qüdsə bənzədir: Haqq Kəlamı çatdırmaq üçün Allahla İnsan arasında vasitəçi olan Cəbrayıl mələyə! Xüsusilə vurğulayaq ki, Nəsimi “mən” deyəndə yalnız özünü yox, ümumiyyətlə, kamillik məqamına çatan, öz insanlıq mahiyyətini dərk edən İnsanı nəzərdə tutur:
Ruhi-qüds oldu Nəsimi, cismini tərh eylədi,
Gövhəri-fərd oldu düşdü vəhdətin dəryasinə.
İnsanın kamillik yolunun digər ucunda Allahın hələ “doğulmamış” kəlamlarının aləmi-vəhdət dəryası durur. Qurani Kərimdən məlum olduğuna “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Quran 31/27). Qüdsi hədislərin birində deyildiyinə görə, Allah-Təala buyurur ki, “mən “Yerə-Göyə sığmadım, mömin bəndəmin qəlbinə sığdım”. Yaradanını özündə sığdıran bir könül belə deyə bilər:
Ey Nəsimi, çünki könlün vəhdətin dəryasıdır,
Yeddi dəniz qübbəsinə mövc uran dərya imiş.
Biz təsadüfən könül termini işlətmədik. Çünki mənəvi yolçuluğa çıxan və Yaradana “iki yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədəyə” qədər yaxınlaşmaq məhz könülə qismət olur (Quran 53/9). Bəli, insan özündə Allah təalanın hikmətini, üzündə o hikmətə aparan işarələri ehtiva edirsə, könül aynası olan gözlərin qaşları da Yaradana yaxınlığı təyin edən “iki yay” olmalıdır.
Qaşındır qab ilə qövseyn ki, əsrarına əql irməz,
Vəli bu sirri ol bildi ki, qurban oldu ol yayə.
Allah-Təala bir belə məziyyət verdiyi İnsana ən nəhayət, Öz əmanətini də etibar etdi: “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir” (Quran 33/72). Bu əmanətin nə olması barədə mütəfəkkirlər arasında mübahisələr var. Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz “zalım və cahil” olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durmasına işarə edilir. Nəsiminin fikrinə görə isə, bu, imandır! Ən yüksək əxlaqın, ən dərin təfəkkürün təməli iman. Məhz əmanəti alana qədər insan “zalım və cahil idi” və məhz bu biliyə, imana - əmanətə sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir.
Din ilə imanıdır əhdə əmanət aşiqin,
Kimdə kim, yoxdur əmanət, bil kim, oldu əhli-nar.
Əslində, yenə də Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan və hələ ruh üflənməmiş insan övladı arasında əhd bağlanır (Quran 7/172) Nəsimi insanın oradakı şəhadətini, imanını həmin ilahi əmanət kimi qəbul edir.
Bütün bu deyilənlərdən sonra istər-istəməz sual yaranır: “Bəs Ənəl-Həqq”in sirri nədir?”
Nəsiminin “Ənəl-Həqq” zirvəsi
Ariflər çatdıqları vəhdət halını fərqli sözlərlə, ifadələrlə açıqlayıblar. Mənsur Həllac o halında “Ənəl-Həqq” söyləyib. Yəqin, ən lakonik və dolğun ifadə olduğuna görə, sonralar bu halı yaşayanlar mütləq Mənsuru xatırlamalı olublar.
Mənsur ənəlhəq söylədi, həqdir sözü, həq söylədi,
Anın cəzası qəm degil, biganədən gər dar imiş.
Maraqlıdır ki, tanınmış şərqşünas Annemari Şimmel Şihabəddin Sührəvərdinin Məhsur sevgisindən danışanda yazır ki, “Həllacın yolunu gedənlər onun kimi “öz ruhunu ilahi odda yandırıb”. Eyni qismət Nəsimidən də yan keçməyib. Hansı qismətdir bu?
Ənəl-Həqq Yaradanla vəhdət halında olan insanın özünüifadəsidir. Bəzən bu nidanın Allah adından deyildiyi, bəzən insanın puçluğunun işarəsi kimi qəbul edirlər. Təbii ki, bilən Allahdır, ancaq suallar yaranır: İnsanın bu qədər aliliyini, qüdrətini tərənnüm edən biri ona puç deyərmi? Allahın yaratdığı və Xəlifə elan etdiyi bir varlığı, Onun əmanətinin daşıyıcısını inkar etmək olarmı? Yaxud Yaradanın bütün sözlərin, işarələrin fövqündə durduğunu bilən bir arif özünü Tanrı elan edərmi? Məncə, yox. Nəsimi deyir:
Faniyi-mütləq olmuşam, həqqiləyəm, həqq olmuşam,
Kim ki, həqqi dilər, budur çarəsi, üştə çarəsi.
“Ənəl-Həqq” Allahdan yaradılmışa enən nur zolağı ilə insandan Allaha ucalan idrak xəttinin kəsişdiyi nöqtənin, anın ifadəsidir. Bu, “iki yay uzunluğu qədər” Yaradanına yaxınlaşan, Allahın yaratdığı İnsanın əsl mahiyyətini və missiyasını dərk edən şəxsin nidasıdır. Bu, bütün yaradılmışların səcdəsinə layiq olduğunun təsdiqidir. Bu, şamın atəşini bilən pərvanənin, heç o atəşi görən pərvanənin də deyil, məhz o atəşdə yanan pərvanənin heç bir izaha sığmayan halıdır. Məhz bu səbəbdən Nəsimi də deyir ki,
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,
Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.
Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu quş - yana-yana yaşayıb külə dönən, sonra öz külündən təkrar doğulan, özünüdərk prosesinin rəmzi olan Simurqun dilidir. Süleyman isə Allah təalanın seçdiyi İnsandır - bütün həqiqətlərdən halidir. Nəsiminin sözünü kəşf eləmək üçün ya Qaf dağındakı Simurq olmalı, ya da o dili anlayan Süleymanın səviyyəsinə ucalmalıdır.
Bəli, Nəsiminin sözünü kəşf etmək çox çətindir. Biz sadəcə onun təklif etdiyi kamilləşmə yolunun ümumi cizgilərindən danışdıq. Bir dəryadan sadəcə bir neçə damlanı təqdim elədik.
Könlüm gəmisin qərq edə gör eşq dənizinə
Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq.
AMEA-nın müxbir üzvü
Yaradılanlarda maraqlı bir hikmət var: nə qədər sadədirsə, bir o qədər dərin sirri olur. Bu sirrə diqqət çəkən tədqiqatçılar, onu açanlar isə dahilər olur.
Bu səbəbdən ikinci tip əsərlər insanı heyran edəcək dərəcədə gözəlliyə, möhtəşəmliyə malik olur. Onlar zaman və məkandan asılı olmadan oxucunun düz mənliyində, ruhunda müəyyən bir qat, yaradıcılıq eşqi canlandırır. Yəqin bu səbəbdən belə əsərlərin mistik bir cazibəsi var, ahənrüba kimi oxucunu özünə tərəf çəkir.
Hərflərin həqiqəti
İstənilən varlıq, mürəkkəbliyindən asılı olmadan, ən sadədən - nöqtədən başlayır. Bu nöqtənin adı nüvə, atom, musiqidə not ola bilər. Bəzən vəcdlə deyilmiş bir cümlədə böyük bir həqiqət gizlənmiş olur. Məsələn, Əli b. Əbu Talib deyir ki, “Quranın bütün mənası Fatihədədir, Fatihənin mənası bismillahda, bismillahın mənası isə bə (?) hərfindədir. Mən həmin bə hərfinin nöqtəsiyəm”. Təbii ki, “mən” deyəndə İmam Əli “Allahın bütün adları öyrətdiyi” (Quran 2/31), bütün biliklərə nüfuz edə bilən İnsanı nəzərdə tuturdu. Bu fikir sonralar Mənsur Həllacın fikirlərində fərqli şəkildə səsləndi: “Nöqtə hər xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur. Xətt üçün nöqtə vacibdir, nöqtə üçün xətt. Hər düz və ya əyri xətt nöqtənin özündən hərəkətlidir. Onun üzərində yerləşən hər bir şeyi hər kəs görür və o, iki nöqtə arasında nöqtədir”. Bu qanunauyğunluq bütün varlıqlarda mövcuddur: yaradılış prosesi ən kiçik elementdən başlayır, varlığın özü isə çoxsaylı nöqtələrin əlaqəsindən ibarətdir. Sözün, cümlənin, həqiqətin “atomu”, ilk nöqtəsi isə hərfdir. Hər düşüncə səviyyəsi o atom üzərində öz həqiqət yolunu başlamaqda ixtiyar sahibidir. Qurani Kərimin 29 surəsi ayrı-ayrı hərflərlə başlayır. Bəzən hərflərin tək (sad, kəf, nun), bəzən qoşa (ta-sin, ya-sin), bəzən də 3-5 hərfin (əlif-ləm-mim, hə-mim-ayn-sin-kəf və s.) yanaşı yazılması təfsirçiləri hər zaman düşündürüb və hər kəs bir cür şərh verib. Kimsə onları tamamilə anlamsız, bir başqası isə bütün Quranın mahiyyətini ehtiva etdiyini iddia edib. Bilən o hərfləri Yazandır, təbii ki. Mövzumuza uyğun olaraq, biz də öz şərhimizi verək.
Hərflərlə başlayan surələrin başlanğıcında kiçik bir istiqamət də verilir və hər oxucu o hərfi - nüvəni götürərək müəyyən idrak yoluna başlaya bilər. Axı, Quran bir bədii kitab deyil, oxuyub feyziyab olasan. Heç elmi kitab da deyil ki, oxuyub ulduz, təbiət qanunları kəşf edəsən. Qurani Kərim oxucu üçün Həqiqətə aparan bələdçidir. Məsələn, Nəml (Qarışqalar) surəsində “Ta-sin”dən (??) sonra deyilir: “Bu, Quranın və açıq-aydın bir Kitabın ayələridir. Möminlərə doğru yolu göstərən rəhbər və müjdədir”. Bu surədə özünü nişanələrlə - yanan kol vasitəsilə göstərib “Ənə Allah” - “Mən Allaham” nidası, İnsanın - peyğəmbərlərin sahib ola biləcəkləri qüdrət nəql edilir. Surə belə bir ayə ilə bitir: “De: “Həmd olsun Allaha! O, Öz dəlillərini sizə göstərəcək, siz də onları tanıyacaqsınız. Rəbbin sizin etdiyiniz əməllərdən xəbərsiz deyildir!” Sonralar sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac özünün nəsrlə yazılmış əsərini də “Ta va sin” (? və ?) adlandırır və burada insanın Allah qatında hansı məqama qədər yüksələ bilməsinin yolunu göstərir. Belə nəticə çıxartmaq olur ki, bu hərflər Allahını tanıyan bir insanın mənəvi yolçuluğunun xəritəsidir - kim necə bacarırsa, elə də oxuyur. Axı ilk öyrəndiyi adları xatırlamaqla İnsan öz insanlığının mahiyətini dərk edə bilir.
Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, yalnız İslamda deyil, yəhudiliyə məxsus mistik cərəyan olan Kabbalada da hərflərin böyük bir yolun başlanğıcı olması, özündə sirri-Xudanı ehtiva etməsi ideyası vardır. Məsələn, Kabbalanın təməl kitablarından biri, müəllifliyi İbrahim peyğəmbərə şamil edilən “Yaradılış Kitabı” (Yetsir Səfəri) kitabında yazılır: “Allah, Döyüşlərin Rəbbi, İzrailin Qadiri otuz iki möcüzəli yolla yaratdı... və Öz dünyasını üç səfərlə (üsulla - K.B.) - kitab, rəqəm və hekayəylə öz dünyasını yaratdı”. Söhbət 32 hərfdən və hərflərin ifadə etdiyi söz, rəqəm və səsdən gedir. Ərəb əlifbası da eyni mahiyyətlidir və ayrı-ayrı hərflərin bələdçiliyi ilə böyük həqiqətə doğru getmək, böyük mətləblər anlamaq imkanı verir. Deməli, hürufilik hərflər üzərində bərqərar olan qədim bir həqiqətin yenidən nəfəs verilməsi idi.
Hürufilik - tarixdən bir neçə söz
Hürufilik dərin bir tədqiqat sahəsidir və öz ciddi araşdırmaçıları var. Biz yalnız ona təsəvvüf tarixi prizmasında qısa bir baxış salmaqla kifayətlənəcəyik.
Təsəvvüf tarixinə baxanda əhəmiyyətli bir faktı sezmək mümkündür: 12-13-cü əsrlərə qədər təsəvvüfün mahiyyətinin, əsas prinsiplərinin sabitləşdiyi çağ hesab edilə bilər. Məhz bu dövrdə təsəvvüfün ən sağlam sütunları olan mütəfəkkirlər yaşayıb yaratmış, əsərlər, Divanlar vasitəsilə mənəvi yolçuluğa bələdçilik edib, onun İslami köklərini əsaslandırmışdılar. Bu gün də kim isə təsəvvüfün əsl həqiqətini öyrənmək istəyəndə Rabiə əl-Ədəviyyəyə, Haris Mühasibiyə, Cüneyd Bağdadiyə, Əbu Hüseyn Nuriyə, Əbu Yəzid Bistamiyə, Mənsur Həllaca, həmin dövrü əks etdirən Tabaqatlara (ensiklopedik məlumat kitabları), Risalələrə (ayrı-ayrı həqiqətlərin şərhinə həsr olunan əsərlər) və başqa klassik mütəfəkkirlərin əsərlərinə üz tutmalıdır. Bu yazılmamış qanundur! Yoxsa təsəvvüfün mahiyyətindən xəbərsiz qalar. Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı sufi məktəblərinin əsas xətti Allah-İnsan münasibətləri və İnsanın Haqqa doğru yüksəlməsi idi.
12-ci əsrdən sonra mürşidlərin şəxsiyyəti ön plana keçməyə və onların şəxsi görüşləri əsasında təriqətlər yaranmağa başladı. İslam yeganə dindir ki, Yaradan və bəndəsi arasında hər hansı vasitəçi yoxdur və hər kəs bilavasitə Allaha üz tutub, öz duasını, istəyini bildirə bilir. Axı, yaradılış fərdi olduğu kimi, ilahi vəhdətə ucalan mənəvi kamilləşmə də fərdi prosesdir. Təriqətlər bu yolda vasitəçi olmaq iddiasına düşdülər. Günü-gündən sayları da, iddiaları da artdı. Dövlət işlərinə qarışmağa, siyasi məzmun kəsb eləməyə başladılar. Bu təriqətlərdə Allaha gedən yol mütləq şəkildə Mürşidin şəxsindən keçməli idi. Bəzən bu, ifrat bidətə aparırdı, bəzən bir nəfərin şəxsiyyətinin kulta çevrilməsi ilə kifayətlənirdi. Hürufilik belə təriqətlərdən biridir. Prinsiplərinin bidət olub-olmamasını müzakirə etmədən sadəcə vurğulamaq istəyirik ki, hürufilik - mərkəzində Fəzlullah Nəiminin kultu dayanan bir təriqətdir.
Əlbəttə, hər dövrdə təriqət çərçivəsini sındırıb bilavasitə Yaradanı ilə ünsiyyətə çatan mütəfəkkirlər də olub və məhz belələrinin şəxsində ilahi həqiqət varlığını qoruyub saxlaya və növbəti nəsilə keçib. Nəsimi kimi. Şərhi uzatmadan belə bir faktı vurğulamaq istəyirik: Nəsiminin fiziki məhvinə onun müəyyən təriqətə qoşulmağı səbəb olsa da, şəxsiyyətinin ölümsüzlüyünə, “məkana, zəbana sığmazlığının”, “gövhərü laməkan” olmağının səbəbi düşüncələrinin təsəvvüfün ana prinsipləri üzərində sabitləşməsi oldu.
Nəsimi poeziyasında İnsan
Bəzən iddia edirlər ki, İslamda insan portreti çəkmək qadağandır. Yəqin rənglərlə nəzərdə tutulur. Belə ki, Nəsiminin şeirlərini müəyyən bir ardıcıllıqla düzəndə, möhtəşəm bir İnsan portreti yaranır. Bu, Quranda təsvir edilən İnsandır - bütün qüdrəti, bütün gözəlliyi və bütün sirləri ilə. Nəsimi sözlərlə, hərflərlə elə bir obraz təqdim edir ki, çətin ki, onu kətana köçürtməyə hər hansı bir fırçanın gücü çata. Bir məqalənin verdiyi imkanlar bu İnsanın cizgilərini təhlil edək.
Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan mələklərə dedi: “Mən yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm!” (Quran 2/30) Ən kamil surətdə yaratdığı bu varlığı Özünün yer üzündə Xəlifəsi elan edir və bütün digər yaradılmışlara onun qarşısında səcdə etməyi buyurur (Quran 2/34). Diqqət edin: Özünə deyil, İnsana səcdə etməyi buyurur! Bu məqamın coşğusu ilə Nəsimi deyir:
Səni bu hüsnü-camal ilə, kamal ilə görüb,
Qorxdular haqq deməyə, döndülər insan.
Yaradan bununla kifayətlənmədi və “Adəmə bütün adları öyrətdi. Sonra onları mələklərə göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!” (Quran 2/31) Təbii ki, Allahdan başqa heç kimin bilmədiyi həmin adlar hər kəs üçün qaranlıq idi. İndi o adlar (həqiqətlər) həm də İnsana açıldı:
Nitqi-Allah mənəm ki, zatiləyəm,
Vəhdəhu ləşərik sifatiləyəm.
Əslində, bütün yaradılmışlar Allahın kəlamıdır. Bununla belə, İnsan sadəcə ilahi kəlamları oxuyub, onları dərk edən yeganə varlıq deyil, özü də o Kəlamlardan biridir, üstəlik, o həqiqəti çatdıran dildir. Axı, Həllac da təsadüfən demir ki, “Yazan da, yazdıran da Allahdır, mən sadəcə alətəm”. Bu səbəbdən Nəsimi özü Ruh-ul-Qüdsə bənzədir: Haqq Kəlamı çatdırmaq üçün Allahla İnsan arasında vasitəçi olan Cəbrayıl mələyə! Xüsusilə vurğulayaq ki, Nəsimi “mən” deyəndə yalnız özünü yox, ümumiyyətlə, kamillik məqamına çatan, öz insanlıq mahiyyətini dərk edən İnsanı nəzərdə tutur:
Ruhi-qüds oldu Nəsimi, cismini tərh eylədi,
Gövhəri-fərd oldu düşdü vəhdətin dəryasinə.
İnsanın kamillik yolunun digər ucunda Allahın hələ “doğulmamış” kəlamlarının aləmi-vəhdət dəryası durur. Qurani Kərimdən məlum olduğuna “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Quran 31/27). Qüdsi hədislərin birində deyildiyinə görə, Allah-Təala buyurur ki, “mən “Yerə-Göyə sığmadım, mömin bəndəmin qəlbinə sığdım”. Yaradanını özündə sığdıran bir könül belə deyə bilər:
Ey Nəsimi, çünki könlün vəhdətin dəryasıdır,
Yeddi dəniz qübbəsinə mövc uran dərya imiş.
Biz təsadüfən könül termini işlətmədik. Çünki mənəvi yolçuluğa çıxan və Yaradana “iki yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədəyə” qədər yaxınlaşmaq məhz könülə qismət olur (Quran 53/9). Bəli, insan özündə Allah təalanın hikmətini, üzündə o hikmətə aparan işarələri ehtiva edirsə, könül aynası olan gözlərin qaşları da Yaradana yaxınlığı təyin edən “iki yay” olmalıdır.
Qaşındır qab ilə qövseyn ki, əsrarına əql irməz,
Vəli bu sirri ol bildi ki, qurban oldu ol yayə.
Allah-Təala bir belə məziyyət verdiyi İnsana ən nəhayət, Öz əmanətini də etibar etdi: “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir” (Quran 33/72). Bu əmanətin nə olması barədə mütəfəkkirlər arasında mübahisələr var. Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz “zalım və cahil” olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durmasına işarə edilir. Nəsiminin fikrinə görə isə, bu, imandır! Ən yüksək əxlaqın, ən dərin təfəkkürün təməli iman. Məhz əmanəti alana qədər insan “zalım və cahil idi” və məhz bu biliyə, imana - əmanətə sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir.
Din ilə imanıdır əhdə əmanət aşiqin,
Kimdə kim, yoxdur əmanət, bil kim, oldu əhli-nar.
Əslində, yenə də Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan və hələ ruh üflənməmiş insan övladı arasında əhd bağlanır (Quran 7/172) Nəsimi insanın oradakı şəhadətini, imanını həmin ilahi əmanət kimi qəbul edir.
Bütün bu deyilənlərdən sonra istər-istəməz sual yaranır: “Bəs Ənəl-Həqq”in sirri nədir?”
Nəsiminin “Ənəl-Həqq” zirvəsi
Ariflər çatdıqları vəhdət halını fərqli sözlərlə, ifadələrlə açıqlayıblar. Mənsur Həllac o halında “Ənəl-Həqq” söyləyib. Yəqin, ən lakonik və dolğun ifadə olduğuna görə, sonralar bu halı yaşayanlar mütləq Mənsuru xatırlamalı olublar.
Mənsur ənəlhəq söylədi, həqdir sözü, həq söylədi,
Anın cəzası qəm degil, biganədən gər dar imiş.
Maraqlıdır ki, tanınmış şərqşünas Annemari Şimmel Şihabəddin Sührəvərdinin Məhsur sevgisindən danışanda yazır ki, “Həllacın yolunu gedənlər onun kimi “öz ruhunu ilahi odda yandırıb”. Eyni qismət Nəsimidən də yan keçməyib. Hansı qismətdir bu?
Ənəl-Həqq Yaradanla vəhdət halında olan insanın özünüifadəsidir. Bəzən bu nidanın Allah adından deyildiyi, bəzən insanın puçluğunun işarəsi kimi qəbul edirlər. Təbii ki, bilən Allahdır, ancaq suallar yaranır: İnsanın bu qədər aliliyini, qüdrətini tərənnüm edən biri ona puç deyərmi? Allahın yaratdığı və Xəlifə elan etdiyi bir varlığı, Onun əmanətinin daşıyıcısını inkar etmək olarmı? Yaxud Yaradanın bütün sözlərin, işarələrin fövqündə durduğunu bilən bir arif özünü Tanrı elan edərmi? Məncə, yox. Nəsimi deyir:
Faniyi-mütləq olmuşam, həqqiləyəm, həqq olmuşam,
Kim ki, həqqi dilər, budur çarəsi, üştə çarəsi.
“Ənəl-Həqq” Allahdan yaradılmışa enən nur zolağı ilə insandan Allaha ucalan idrak xəttinin kəsişdiyi nöqtənin, anın ifadəsidir. Bu, “iki yay uzunluğu qədər” Yaradanına yaxınlaşan, Allahın yaratdığı İnsanın əsl mahiyyətini və missiyasını dərk edən şəxsin nidasıdır. Bu, bütün yaradılmışların səcdəsinə layiq olduğunun təsdiqidir. Bu, şamın atəşini bilən pərvanənin, heç o atəşi görən pərvanənin də deyil, məhz o atəşdə yanan pərvanənin heç bir izaha sığmayan halıdır. Məhz bu səbəbdən Nəsimi də deyir ki,
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,
Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.
Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu quş - yana-yana yaşayıb külə dönən, sonra öz külündən təkrar doğulan, özünüdərk prosesinin rəmzi olan Simurqun dilidir. Süleyman isə Allah təalanın seçdiyi İnsandır - bütün həqiqətlərdən halidir. Nəsiminin sözünü kəşf eləmək üçün ya Qaf dağındakı Simurq olmalı, ya da o dili anlayan Süleymanın səviyyəsinə ucalmalıdır.
Bəli, Nəsiminin sözünü kəşf etmək çox çətindir. Biz sadəcə onun təklif etdiyi kamilləşmə yolunun ümumi cizgilərindən danışdıq. Bir dəryadan sadəcə bir neçə damlanı təqdim elədik.
Könlüm gəmisin qərq edə gör eşq dənizinə
Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq.