12.02.2019, 10:39 - Baxış sayı: 1047
Fəlsəfə və bilik: davamlı insan inkişafının hərəkətverici qüvvəsi kimi
[b]Şölət Zeynalov,[/b]
AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Davamlı İnkişafın Fəlsəfəsi şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
sholet@mail.ru
[b]AÇAR SÖZLƏR:[/b] fəlsəfə, elm, din, insan, dialoq.
[b]КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА:[/b] философия, наука, религия, человек, диалог.
[b]KEY WORDS:[/b][b] philosophy, science, religion, human, dialogue.
Bəşəriyyət paradoksal bir inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. K.Yaspersin təbirincə desək, biz elə bir epoxaya qədəm qoymuşuq ki, dünya “qarşısıalınmaz fəlakətə doğru gedir”, buna görə “yer də ayaqlarımızın altından qaçır”: Mövcud paradiqmalar günümüzün suallarına cavab verə bilmir, ziddiyyətlər həyatın bütün sferalarında hökmranlıq edir; ifrat maraqlar, nihilizm, fərdiyyətçilik, sərvət uğrunda savaşlar, inam və iman adına çıxış etdirilən spekulyativ dindarlıq, ultramillətçilik, ksenofobiya və s. seriya problemlər insanı insanla, sivilizasiyanı başqa sivilizasiya ilə, din və mədəniyyəti digərləri ilə toqquşmaya təhrik edir. Yer üzündə insanların sayı artır, təbii resurslar isə əksinə, tükənməyə doğru gedərək bütün sferalarda katastrofizmi daha da sürətləndirir. Bu kimi məsələləri XX əsrin fikir dahiləri yaxşı hiss etmiş və həyəcan təbili çalmışlar. Roma Klubu da prosesin məntiqini anlamış və dünya miqyasında həyəcan qaldırmışdır. Roma Klubunun rəhbərləri hələ ötən əsrdə haray çəkmişdilər ki, “bəşəriyyət yol ayrıcındadır”. Klubun prezidenti A.Peççei “Bəşəri keyfiyyətlər” kitabında məsələni kəskin və qəti qoyurdu: epoxa elə qorxunc istiqamət almışdır ki, indiyədək onun məhvərini müsbətə doğru dəyişə biləcək heç bir tədbir bu məqsəd də koordinal dəyişikliyə nail ola bilməmişdir. Biz insanları inandırmalıyıq ki, ya “dəyişilməli, ya da qeyb olmalı” [1, s. 211], üçüncü yol mövcud deyildir. Burada söhbət insanların intellektual varlığında elə dəyişiklik edilməsindən gedir ki, bu hesaba onların şüuru, dünyaduyumu, dünyaya və özünə münasibəti, başqa sözlə, onların sözün həqiqi mənasında fəlsəfəsi dəyişilməlidir. Ancaq bir şeyi nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, sadəcə, hansısa anlamda, mexaniki olaraq, problemin həlli istiqamətinə cəhd kimi, yalnız fəlsəfənin dəyişilməsini, əlahiddə şəkildə qoymaq olmaz, söhbət ən yüksək anlamda – insanların qidalandıqları ab-havanı, mənəvi-siyasi atmosferi günün tələbləri səviyyəsinə gətirməkdən, onu sağlam əsaslarla zamanın həyati əhəmiyyətli çağırışına çevirməkdən getməlidir. Bu prosesdə din də, elm də, təbliğat-təşviqat vasitələri və KİV-də mümkün olanı etməlidir ki, insanı yeniləşməkdə, qloballaşmaqda olan dünyanın məntiqinə öyrəşdirmək mümkün olsun. Əlbəttə, bütün prosesin hərəkətverici qüvvəsi kimi insanların bu ulu elmə – fəlsəfəyə münasibətinin dəyişməsi aparıcılıq təşkil etməlidir. Düzdür, bu uzun yoldur, amma onun çətinliyi və ziqzaqlı olması da ondan imtinaya qətiyyən səbəb ola bilməz, əks təqdirdə, K.Yaspersin yazdığı kimi, “fəlakət qarşısıalınmazdır”. Yaxud insanlığın total məhvi yalnız zaman məsələsidir!!!
Problemin qoyuluşundan çıxış edərək bildirək ki, fəlsəfə və din, fəlsəfə və həyat, insanların xoşbəxtliyi və firavanlığı Yer üzündə əbədi sülh və əmin-amanlıq məsələsi sivilizasiya tarixinin bütün mərhələlərində aktual olmuşdur, indi də belədir. Tarixən bəşəriyyətin sonda “ölüm və qalım” məsələsində mövcudluq və inkişaf naminə bu problemə sığınmaqdan başqa çarəsi olmamışdır. Bunu tarixin praktikası təkzibolunmaz surətdə sübut edir. Obrazlı desək, bu sual tarixin və sivilizasiyanın özü qədər qədimdir. Bu elə bir sualdır ki, daim istənilən formasiyada, istənilən ictimai-siyasi quruluşda aktual olmuş, fəlsəfi cərəyanların, filosofların, siyasi xadimlərin, elm və dövlət adamlarının, həm gündəlik həyatlarında, həm də nəzəri məsələlərində bu və ya digər şəkildə özünü göstərmişdir. Müasirlik kimi keşməkeşli epoxada bu problem özünü daha qabarıq şəkildə göstərməkdədir. Lakin etiraf olunmalıdır ki, bu problemin genezisində fəlsəfə və din qədər dinamik xarakterli ikinci bir problemi təsəvvür etmək də mümkün deyildir. Məsələn, F.Engels qeyd edirdi ki, fəlsəfə, ümumiyyətlə, orta əsrlərdə bu kimi əsas suallarla çıxış etmişdir: dünya Tanrı tərəfindən yaradılıb, yoxsa o əsrlərin mövcudluğundakı prosesdən yaranıb? [2, s. 5] Daha sonar filosof yazırdı ki, əslində, tarixən “fəlsəfənin əsas məsələsi təkcə orta əsrlərdən deyil, antik dövrlərdən zəmanəmizə qədər bu və ya digər dərəcədə dini problematika ilə əlaqədar olmuşdur” və hazırda da əksər məqamlarda belə də qalmaqdadır [2, 5]. Qeyd edək ki, hətta fəlsəfə meydana çıxana qədər də tarixi qaynaqlarda din barədə suallar bu və ya digər şəkildə - rəvayətlərdə, yazılı abidələrdə, müqəddəs mətnlərdə və s. - həmişə olmuşdur. Bu mətnlərdə icma vəziyyətində yaşayan insanlar müxtəlif kateqoriyalar kimi tövsiyə edilsə də, onların heç birində müasirlik qədər tam ideya və ideologiyalaşmış siyasi xarakterli motivasiyalar – insanları bir-birinə qarşı münaqişələrə, müharibələrə cəlb etmək, qarşı-qarşıya qoymaq kimi antibəşəri, antihumanist – insan əleyhinə və s. çağırışlar olmamışdır. Lakin tarixin bizə qədər olmuş, yaşanmış mümkün perspektivləri, onun baş tutmuş dinamikası, yeni şərtləri tarixi çağırış kimi aktuallıq kəsb etdiyi zamandan, din və fəlsəfənin yollarında ən sərt şəkildə haçalanmanın ortaya çıxması da inkaredilməzdir. Zira alman filosofu K.Yaspers hər iki fenomenə - həm fəlsəfə, həm də din fenomeninə orijinal yanaşmanın tərəfdarı idi. Ona görə də bu kimi problemdən bəhs etmək müasirlik üçün vacib işdir. Qərbdə bilik, fəlsəfə və din münasibətlərindən bəhs edən ən müxtəlif təmayüldən çıxış etdirilərək təfsir olunan bu kimi, oxşar xarakterli problem barədə tədqiqatlar mövcuddur və hazırda da davam etdirilməkdədir. Lakin F.Nitsşedən sonra dinə münasibət sanki kəskin dəyişmiş və onun yerini, daha çox, bilik, epistomoloji istiqamət tutmuşdur. Ünsiyyət, kommunikasiya, dil və metafizika kimi problemlərlə məşğul olan filosoflar sonralar yenidən din probleminə qayıtmağı vacib hesab etdilər. Çünki mövcud sivilizasiyanın inkişafından söhbət gedərkən onun inkişafı və gələcəyi bu problemdən kənarda təsəvvür oluna bilməz. Bu tədqiqatlar içərisində həm obyektivlik, həm də orijinallıq baxımından alman filosofu K.Yaspersin din fəlsəfəsi xüsusilə fərqlənməkdədir.
K.Yaspersin ekzistensial görüşləri, istər onun ünsiyyət fəlsəfəsi, istər din fəlsəfəsi, istərsə də tarix barədə irəli sürdüyü nəzəriyyə (zaman oxu) daim araşdırılmağa layiq olan actual mövzudur. Bizim böyük filosofun din fəlsəfəsinə müraciət etməyimiz təsadüfi deyildir. Güman edirik ki, onun ideyalarından öz nəzəri fikrimizdə istifadə edə bilərik. Lakin Yaspersin din fəlsəfəsi mövzusu çox genişdir, ətraflı araşdırılmağa layiq fundamental mövzudur. Ona görə də tədqiqatda mövzu ilə əlaqədar ilk dəfə ümumi xarakterli məsələləri qısa şəkildə nəzərdən keçirməyə məcburuq.
Fəlsəfə tarixini nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, “fəlsəfə və din min illər boyu ya ittifaqdadır, ya da ədavətdə bir-birinə qarşı dururlar” [3, s. 636]. Tarixi proses nəticəsində din və fəlsəfə kəskin şəkildə bir-birindən ayrılmağa başladı; əslində, bu tarixi haçalanma idraki, elmi və s. ən müxtəlif axtarışlara rəvac verən bir prosesin başlanğıcı idi. Lakin K.Yaspersin qeyd etdiyi kimi, “ayrıldıqdan sonra din fəlsəfə üçün dərk edə bilmədiyi böyük sirrə çevirilir” [3, s. 636]. Bütün bunlar isə həqiqətdə yeni hadisə idi; tarix şəraitin həm ontoloji, həm də ki, praktiki variasiyasına adekvat olaraq yeni situasiyanı, yeni mübarizəni şərtləndirirdi. Ancaq biz istəsək də, istəməsək də, tarixin, fəlsəfə tarixinin, daha dəqiq ifadə etsək, fəlsəfənin məqsəd və təyinatından asılı olmayaraq, əsl həqiqətdə “fəlsəfə üçün bu mübarizə yalnız təkcə mənəvi vasitələrlə həqiqət uğrunda mübarizə kimi mümkündür” və belə də qalmaqdadır [3, s. 636]. Həqiqətən də, fəlsəfə tarixini nəzərdən keçirərkən görürük ki, fəlsəfi inamın predmet olmağa qabil olmayan suallar fəlsəfə tarixində ya olmamışdır, ya da olsa belə onlar ya dində, ya da ki, miflərdə mövcudluqlarını gizlətmişlər. Bu səbəbdən biz də belə bir fikrin tərəfdarıyıq ki, “fəlsəfə o zaman müasir və aktual olur ki, öz mühakimələrini yoxlayır” [5, s. 62], yaxud irəli sürülmüş mühakiməni fəlsəfi inamın predmetinə çevirərkən nə mifdə, nə də ki, etiqadi prinsiplərdə olduğu kimi, yoxlanılmada sirrə çevirmir. Başqa bir kontekstdən yanaşdıqda isə əslində, fəlsəfi inam, həm də inamın elə bir növüdür ki, o, hətta başqa inamların, o cümlədən suala sığmayan anlayışların, etiqadda gizlənmiş sirlərin özünü də sualın predmetinə çevirməkdə əbədi cəhddədir.
Bu kimi həqiqət də inkaredilməzdir ki, fəlsəfə tarixində “bir vaxtlar etika və dini əxlaq hökmranlıq edirdi, bu səbəbdən də filosoflar Kosmos və Mütləqin əbədi ədaləti barədə mühakimələr yürüdürdülər. Sonra fizika, biologiya, iqtisadiyyat hökmranlıq etməyə başladı və təbii olaraq “pozitiv fəlsəfə” meydana çıxdı [5, 62]. Bertrand Rassel qeyd edirdi ki, “elm bizim bildiklərimiz, fəlsəfə isə bilmədiklərimizdir” [6, s. 152]. Tofler isə hesab edir ki, “biz hazırda belə bir dövrə daxil oluruq ki, burada bilik güc, əxlaq və varidat (iqtisadiyyat) üzərində üstünlük saxlayacaqdır” [5, s. 62]. Lakin məsələ ondadır ki, “heç də hər bilik istənilən iyerarxiyanın dəyişkənliyini izah etmək iqtidarında deyildir” [5, s. 62]. Yaxud filosof üçün bu da fundamental görüşdür ki, “biliyin dominantlığı hələ fəlsəfənin aktuallığı demək deyildir” [5, s. 62]. Yaxud biz görürük ki, bilik artdıqca dünyada şərin miqyası azalmaq əvəzinə artır. Bu, paradoksdur! Başqa sözlə desək, fəlsəfi inam inamın elə bir formasıdır ki, daim özünü biliklə bərabər, bilikdənkənar sualların da fövqündə, idraki axtarışda göstərir. Ona görə də fəlsəfi inamın əgər idraki cəhətdən riskli cəhdləri olmasaydı, ola bilsin ki, fəlsəfi refleksiyanın digər dünyagörüşlərdən, fənlərdən heç bir fərqi də olmazdı: fəlsəfi inam ya tamamilə rasionalizmin, hansısa anlamda seçilmiş statusda, ola bilsin ki elmin, yaxud da dinin və ya teologiyanın xidmətçiliyindən də başqa bir şey olmazdı. Hansı ki, tarix buna az şahidlik etməmişdir. Ancaq biz qəbul etsək də, etməsək də, başqa bir paradoks da vardır: din və elmin fəlsəfi inama qarşı tarixi inamsızlığını, etimadsızlığını təfsir edərkən K.Yaspers qeyd edirdi ki, hər iki sahənin təmsilçisindən həyatda nədən çıxış etməli və nəyə doğru getməli olduğumuzu soruşsaq, dindar deyəcəkdir ki, vəhyə inamdan, çünki ondan kənarda – yalnız nihilizm vardır; elmi təmsil edənlərin fikrincə, ağıldan, elmdən kənar yalnız illüziya vardır və israr edəcəklər ki, haçansa fəlsəfə elmlərə doğru yol idi. İndi isə o, teologiyanın qulluqçusu ola bilər [3, s. 583]. Hər iki münasibətdən görünür ki, əsl həqiqətdə bu kimi yanaşmalar, bir növ, şablonlaşdırmadır. Yaxud fəlsəfənin üç min illik mövcudluğu bu fikirlərin nə qədər yanlış olduğunu sübut etməkdədir. K.Yaspersin təbirincə desək, “tələsik çıxarılmış hər iki alternativ – vəhyə inam və ya nihilizm, total elm və ya illüziya – Tanrının bəxş etdiyi məsuliyyətdən insanı məhrum etmək və tabeçiliyə gətirmək, qəlbləri qorxutmaq üçün döyüş vasitələri kimi istifadə olunurlar” [3, s. 584]. Bu, “döyüş vasitələrinin” tüğyanı kontekstində isə ünsiyyət və dialoq fəlsəfəsi sanki qeyb olur...
Daha ətraflı...
AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Davamlı İnkişafın Fəlsəfəsi şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
sholet@mail.ru
[b]AÇAR SÖZLƏR:[/b] fəlsəfə, elm, din, insan, dialoq.
[b]КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА:[/b] философия, наука, религия, человек, диалог.
[b]KEY WORDS:[/b][b] philosophy, science, religion, human, dialogue.
Bəşəriyyət paradoksal bir inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. K.Yaspersin təbirincə desək, biz elə bir epoxaya qədəm qoymuşuq ki, dünya “qarşısıalınmaz fəlakətə doğru gedir”, buna görə “yer də ayaqlarımızın altından qaçır”: Mövcud paradiqmalar günümüzün suallarına cavab verə bilmir, ziddiyyətlər həyatın bütün sferalarında hökmranlıq edir; ifrat maraqlar, nihilizm, fərdiyyətçilik, sərvət uğrunda savaşlar, inam və iman adına çıxış etdirilən spekulyativ dindarlıq, ultramillətçilik, ksenofobiya və s. seriya problemlər insanı insanla, sivilizasiyanı başqa sivilizasiya ilə, din və mədəniyyəti digərləri ilə toqquşmaya təhrik edir. Yer üzündə insanların sayı artır, təbii resurslar isə əksinə, tükənməyə doğru gedərək bütün sferalarda katastrofizmi daha da sürətləndirir. Bu kimi məsələləri XX əsrin fikir dahiləri yaxşı hiss etmiş və həyəcan təbili çalmışlar. Roma Klubu da prosesin məntiqini anlamış və dünya miqyasında həyəcan qaldırmışdır. Roma Klubunun rəhbərləri hələ ötən əsrdə haray çəkmişdilər ki, “bəşəriyyət yol ayrıcındadır”. Klubun prezidenti A.Peççei “Bəşəri keyfiyyətlər” kitabında məsələni kəskin və qəti qoyurdu: epoxa elə qorxunc istiqamət almışdır ki, indiyədək onun məhvərini müsbətə doğru dəyişə biləcək heç bir tədbir bu məqsəd də koordinal dəyişikliyə nail ola bilməmişdir. Biz insanları inandırmalıyıq ki, ya “dəyişilməli, ya da qeyb olmalı” [1, s. 211], üçüncü yol mövcud deyildir. Burada söhbət insanların intellektual varlığında elə dəyişiklik edilməsindən gedir ki, bu hesaba onların şüuru, dünyaduyumu, dünyaya və özünə münasibəti, başqa sözlə, onların sözün həqiqi mənasında fəlsəfəsi dəyişilməlidir. Ancaq bir şeyi nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, sadəcə, hansısa anlamda, mexaniki olaraq, problemin həlli istiqamətinə cəhd kimi, yalnız fəlsəfənin dəyişilməsini, əlahiddə şəkildə qoymaq olmaz, söhbət ən yüksək anlamda – insanların qidalandıqları ab-havanı, mənəvi-siyasi atmosferi günün tələbləri səviyyəsinə gətirməkdən, onu sağlam əsaslarla zamanın həyati əhəmiyyətli çağırışına çevirməkdən getməlidir. Bu prosesdə din də, elm də, təbliğat-təşviqat vasitələri və KİV-də mümkün olanı etməlidir ki, insanı yeniləşməkdə, qloballaşmaqda olan dünyanın məntiqinə öyrəşdirmək mümkün olsun. Əlbəttə, bütün prosesin hərəkətverici qüvvəsi kimi insanların bu ulu elmə – fəlsəfəyə münasibətinin dəyişməsi aparıcılıq təşkil etməlidir. Düzdür, bu uzun yoldur, amma onun çətinliyi və ziqzaqlı olması da ondan imtinaya qətiyyən səbəb ola bilməz, əks təqdirdə, K.Yaspersin yazdığı kimi, “fəlakət qarşısıalınmazdır”. Yaxud insanlığın total məhvi yalnız zaman məsələsidir!!!
Problemin qoyuluşundan çıxış edərək bildirək ki, fəlsəfə və din, fəlsəfə və həyat, insanların xoşbəxtliyi və firavanlığı Yer üzündə əbədi sülh və əmin-amanlıq məsələsi sivilizasiya tarixinin bütün mərhələlərində aktual olmuşdur, indi də belədir. Tarixən bəşəriyyətin sonda “ölüm və qalım” məsələsində mövcudluq və inkişaf naminə bu problemə sığınmaqdan başqa çarəsi olmamışdır. Bunu tarixin praktikası təkzibolunmaz surətdə sübut edir. Obrazlı desək, bu sual tarixin və sivilizasiyanın özü qədər qədimdir. Bu elə bir sualdır ki, daim istənilən formasiyada, istənilən ictimai-siyasi quruluşda aktual olmuş, fəlsəfi cərəyanların, filosofların, siyasi xadimlərin, elm və dövlət adamlarının, həm gündəlik həyatlarında, həm də nəzəri məsələlərində bu və ya digər şəkildə özünü göstərmişdir. Müasirlik kimi keşməkeşli epoxada bu problem özünü daha qabarıq şəkildə göstərməkdədir. Lakin etiraf olunmalıdır ki, bu problemin genezisində fəlsəfə və din qədər dinamik xarakterli ikinci bir problemi təsəvvür etmək də mümkün deyildir. Məsələn, F.Engels qeyd edirdi ki, fəlsəfə, ümumiyyətlə, orta əsrlərdə bu kimi əsas suallarla çıxış etmişdir: dünya Tanrı tərəfindən yaradılıb, yoxsa o əsrlərin mövcudluğundakı prosesdən yaranıb? [2, s. 5] Daha sonar filosof yazırdı ki, əslində, tarixən “fəlsəfənin əsas məsələsi təkcə orta əsrlərdən deyil, antik dövrlərdən zəmanəmizə qədər bu və ya digər dərəcədə dini problematika ilə əlaqədar olmuşdur” və hazırda da əksər məqamlarda belə də qalmaqdadır [2, 5]. Qeyd edək ki, hətta fəlsəfə meydana çıxana qədər də tarixi qaynaqlarda din barədə suallar bu və ya digər şəkildə - rəvayətlərdə, yazılı abidələrdə, müqəddəs mətnlərdə və s. - həmişə olmuşdur. Bu mətnlərdə icma vəziyyətində yaşayan insanlar müxtəlif kateqoriyalar kimi tövsiyə edilsə də, onların heç birində müasirlik qədər tam ideya və ideologiyalaşmış siyasi xarakterli motivasiyalar – insanları bir-birinə qarşı münaqişələrə, müharibələrə cəlb etmək, qarşı-qarşıya qoymaq kimi antibəşəri, antihumanist – insan əleyhinə və s. çağırışlar olmamışdır. Lakin tarixin bizə qədər olmuş, yaşanmış mümkün perspektivləri, onun baş tutmuş dinamikası, yeni şərtləri tarixi çağırış kimi aktuallıq kəsb etdiyi zamandan, din və fəlsəfənin yollarında ən sərt şəkildə haçalanmanın ortaya çıxması da inkaredilməzdir. Zira alman filosofu K.Yaspers hər iki fenomenə - həm fəlsəfə, həm də din fenomeninə orijinal yanaşmanın tərəfdarı idi. Ona görə də bu kimi problemdən bəhs etmək müasirlik üçün vacib işdir. Qərbdə bilik, fəlsəfə və din münasibətlərindən bəhs edən ən müxtəlif təmayüldən çıxış etdirilərək təfsir olunan bu kimi, oxşar xarakterli problem barədə tədqiqatlar mövcuddur və hazırda da davam etdirilməkdədir. Lakin F.Nitsşedən sonra dinə münasibət sanki kəskin dəyişmiş və onun yerini, daha çox, bilik, epistomoloji istiqamət tutmuşdur. Ünsiyyət, kommunikasiya, dil və metafizika kimi problemlərlə məşğul olan filosoflar sonralar yenidən din probleminə qayıtmağı vacib hesab etdilər. Çünki mövcud sivilizasiyanın inkişafından söhbət gedərkən onun inkişafı və gələcəyi bu problemdən kənarda təsəvvür oluna bilməz. Bu tədqiqatlar içərisində həm obyektivlik, həm də orijinallıq baxımından alman filosofu K.Yaspersin din fəlsəfəsi xüsusilə fərqlənməkdədir.
K.Yaspersin ekzistensial görüşləri, istər onun ünsiyyət fəlsəfəsi, istər din fəlsəfəsi, istərsə də tarix barədə irəli sürdüyü nəzəriyyə (zaman oxu) daim araşdırılmağa layiq olan actual mövzudur. Bizim böyük filosofun din fəlsəfəsinə müraciət etməyimiz təsadüfi deyildir. Güman edirik ki, onun ideyalarından öz nəzəri fikrimizdə istifadə edə bilərik. Lakin Yaspersin din fəlsəfəsi mövzusu çox genişdir, ətraflı araşdırılmağa layiq fundamental mövzudur. Ona görə də tədqiqatda mövzu ilə əlaqədar ilk dəfə ümumi xarakterli məsələləri qısa şəkildə nəzərdən keçirməyə məcburuq.
Fəlsəfə tarixini nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, “fəlsəfə və din min illər boyu ya ittifaqdadır, ya da ədavətdə bir-birinə qarşı dururlar” [3, s. 636]. Tarixi proses nəticəsində din və fəlsəfə kəskin şəkildə bir-birindən ayrılmağa başladı; əslində, bu tarixi haçalanma idraki, elmi və s. ən müxtəlif axtarışlara rəvac verən bir prosesin başlanğıcı idi. Lakin K.Yaspersin qeyd etdiyi kimi, “ayrıldıqdan sonra din fəlsəfə üçün dərk edə bilmədiyi böyük sirrə çevirilir” [3, s. 636]. Bütün bunlar isə həqiqətdə yeni hadisə idi; tarix şəraitin həm ontoloji, həm də ki, praktiki variasiyasına adekvat olaraq yeni situasiyanı, yeni mübarizəni şərtləndirirdi. Ancaq biz istəsək də, istəməsək də, tarixin, fəlsəfə tarixinin, daha dəqiq ifadə etsək, fəlsəfənin məqsəd və təyinatından asılı olmayaraq, əsl həqiqətdə “fəlsəfə üçün bu mübarizə yalnız təkcə mənəvi vasitələrlə həqiqət uğrunda mübarizə kimi mümkündür” və belə də qalmaqdadır [3, s. 636]. Həqiqətən də, fəlsəfə tarixini nəzərdən keçirərkən görürük ki, fəlsəfi inamın predmet olmağa qabil olmayan suallar fəlsəfə tarixində ya olmamışdır, ya da olsa belə onlar ya dində, ya da ki, miflərdə mövcudluqlarını gizlətmişlər. Bu səbəbdən biz də belə bir fikrin tərəfdarıyıq ki, “fəlsəfə o zaman müasir və aktual olur ki, öz mühakimələrini yoxlayır” [5, s. 62], yaxud irəli sürülmüş mühakiməni fəlsəfi inamın predmetinə çevirərkən nə mifdə, nə də ki, etiqadi prinsiplərdə olduğu kimi, yoxlanılmada sirrə çevirmir. Başqa bir kontekstdən yanaşdıqda isə əslində, fəlsəfi inam, həm də inamın elə bir növüdür ki, o, hətta başqa inamların, o cümlədən suala sığmayan anlayışların, etiqadda gizlənmiş sirlərin özünü də sualın predmetinə çevirməkdə əbədi cəhddədir.
Bu kimi həqiqət də inkaredilməzdir ki, fəlsəfə tarixində “bir vaxtlar etika və dini əxlaq hökmranlıq edirdi, bu səbəbdən də filosoflar Kosmos və Mütləqin əbədi ədaləti barədə mühakimələr yürüdürdülər. Sonra fizika, biologiya, iqtisadiyyat hökmranlıq etməyə başladı və təbii olaraq “pozitiv fəlsəfə” meydana çıxdı [5, 62]. Bertrand Rassel qeyd edirdi ki, “elm bizim bildiklərimiz, fəlsəfə isə bilmədiklərimizdir” [6, s. 152]. Tofler isə hesab edir ki, “biz hazırda belə bir dövrə daxil oluruq ki, burada bilik güc, əxlaq və varidat (iqtisadiyyat) üzərində üstünlük saxlayacaqdır” [5, s. 62]. Lakin məsələ ondadır ki, “heç də hər bilik istənilən iyerarxiyanın dəyişkənliyini izah etmək iqtidarında deyildir” [5, s. 62]. Yaxud filosof üçün bu da fundamental görüşdür ki, “biliyin dominantlığı hələ fəlsəfənin aktuallığı demək deyildir” [5, s. 62]. Yaxud biz görürük ki, bilik artdıqca dünyada şərin miqyası azalmaq əvəzinə artır. Bu, paradoksdur! Başqa sözlə desək, fəlsəfi inam inamın elə bir formasıdır ki, daim özünü biliklə bərabər, bilikdənkənar sualların da fövqündə, idraki axtarışda göstərir. Ona görə də fəlsəfi inamın əgər idraki cəhətdən riskli cəhdləri olmasaydı, ola bilsin ki, fəlsəfi refleksiyanın digər dünyagörüşlərdən, fənlərdən heç bir fərqi də olmazdı: fəlsəfi inam ya tamamilə rasionalizmin, hansısa anlamda seçilmiş statusda, ola bilsin ki elmin, yaxud da dinin və ya teologiyanın xidmətçiliyindən də başqa bir şey olmazdı. Hansı ki, tarix buna az şahidlik etməmişdir. Ancaq biz qəbul etsək də, etməsək də, başqa bir paradoks da vardır: din və elmin fəlsəfi inama qarşı tarixi inamsızlığını, etimadsızlığını təfsir edərkən K.Yaspers qeyd edirdi ki, hər iki sahənin təmsilçisindən həyatda nədən çıxış etməli və nəyə doğru getməli olduğumuzu soruşsaq, dindar deyəcəkdir ki, vəhyə inamdan, çünki ondan kənarda – yalnız nihilizm vardır; elmi təmsil edənlərin fikrincə, ağıldan, elmdən kənar yalnız illüziya vardır və israr edəcəklər ki, haçansa fəlsəfə elmlərə doğru yol idi. İndi isə o, teologiyanın qulluqçusu ola bilər [3, s. 583]. Hər iki münasibətdən görünür ki, əsl həqiqətdə bu kimi yanaşmalar, bir növ, şablonlaşdırmadır. Yaxud fəlsəfənin üç min illik mövcudluğu bu fikirlərin nə qədər yanlış olduğunu sübut etməkdədir. K.Yaspersin təbirincə desək, “tələsik çıxarılmış hər iki alternativ – vəhyə inam və ya nihilizm, total elm və ya illüziya – Tanrının bəxş etdiyi məsuliyyətdən insanı məhrum etmək və tabeçiliyə gətirmək, qəlbləri qorxutmaq üçün döyüş vasitələri kimi istifadə olunurlar” [3, s. 584]. Bu, “döyüş vasitələrinin” tüğyanı kontekstində isə ünsiyyət və dialoq fəlsəfəsi sanki qeyb olur...
Daha ətraflı...