30.09.2024, 08:49 - Baxış sayı: 121
SÖZÜ VƏ İZİ QALAN ALİM
İllərlə, əsrlərlə
Fırlanır özü üçün,
“Mənəm-mənəm” deyir
Dünya.
Adamyeyəndir,
Hamını yeyir dünya...
Şahin Fazil
Azərbaycanın görkəmli tarixçisi və şairi Şahin Fazil Fərzəliyev 18 avqust 2024-cü il tarixində 84 yaşında vəfat etdi. Bu itki AMEA əməkdaşları ilə bərabər, ölkəmizin elmi və ədəbi ictimaiyyətini də çox kədərləndirdi. Çünki tarix elmləri doktoru, professor Şahin Fazil sıradan bir elm adamı və şair deyildi. O, fars dilini mükəmməl bilən, ərəb dilinə və klassik osmanlı türkçəsinə yaxından bələd olan mənbəşünas alim idi. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin, Səfəvi-Osmanlı münasibətləri tarixinin bir sıra qiymətli farsca və osmanlıca mənbələrini tərcümə və şərh etməklə, eyni zamanda həmin mövzularda qiymətli elmi monoqrafiyalar yazmaqla mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq elmimizə əvəzsiz töhfələr vermişdi. Onun təkcə orta çağların məşhur türk (azərbaycanlı) tarixçiləri olan İsgəndər bəy Münşi Türkmanın “Tarixe-aləmi-araye-Abbas” (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”) və Həsən bəy Rumlunun “Əhsənul-təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərlərini farscadan ana dilimizə tərcümə etməsi, orada işlədilmiş yüzlərlə beyt şeir nümunələrini, Qurani-Kərim ayələrini də tərcümə və şərh etməyi bütöv bir tədqiqat institutunun görəcəyi işə bərabərdir.
Qeyd edilməlidir ki, AMEA prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin, akademik Yaqub Mahmudovun və professor Kərim Şükürovun ön söz və müqəddimələr yazdıqları bu nadir və dəyərli kitabların tərcüməsi və nəşri Abbasqulu ağa Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunda mühüm elmi hadisə kimi dəyərləndirilmişdir. “Tarixlərin ən yaxşısı” əsərinin tərcüməsinə yazdığı əhatəli ön sözdə professor Şahin Fazilin bu elmi xidmətini yüksək qiymətləndirmişdir.
Ayrıca vurğulanmalıdır ki, Şahin Fazilin elmi yaradıcılığı onun ədəbi fəaliyyəti ilə üzvü vəhdətdə idi. 25 ildən çox idi ki, zəngin irsə, klassik ənənələrə malik olan ədəbi məclisə - Məcməul-şüəraya rəhbərlik edirdi, həmkarları ilə birlikdə əsrlərdən süzülüb gələn, xalqımızın ruhunu və zövqünü oxşayan Azərbaycan qəzəlini, həmçinin digər klassik ədəbi janrları yaşadır və inkişaf etdirirdi. “Şahına” müraciət sonluğu ilə bitən yüzlərlə qəzəl onun Allah, bəndə, eşq, ümid, dünya, zamanə, tale, insan, həyat, ölüm, cəmiyyət, əxlaq, mənəviyyat, ədalət və başqa dəyərlər barəsində duyğu və yaşantılarının poetik ifadəsi idi.
Mən sözşünasam, söz ki, bu dünyanı tutubdur,
Qəlbin gözü hər sözdəki mənanı tutubdur.
...Alim o kəsə söylə ki, elmində ziya var
Aşiq o kəsə söylə ki, sevdanı tutubdur.
...Yandım, məni söndürməyə cəhd eyləməsinlər,
Var məndə o cür yanğı ki, dəryanı tutubdur.
1970-1980-ci illərdə 13 il qürbətdə Əfqanıstanda yaşayıb tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan Şahin Fazildə ailə və Vətən sevgisi birləşib onun poetik ilhamının qaynaq mənbəyi olmuşdu. Həmin illərdə onun qürbət şeirləri üstünlük təşkil edirdi. Fars dilində, eləcə də dəricə (əfqan farcası) bir çox şeirləri Əfqanıstanda və İranda nəşr edilmişdi. Onların bəziləri divanlarında da yer alıb:
...Şahin, yaxıl, yan ayrı: Sən qızlarından ayrı,
Ülviyyə bir tərəfdə, Şahanə bir tərəfdə...
... Qürbətdə yardan ayrı divanədir bu Şahin,
Yar bir tərəfdə ağlar, divanə bir tərəfdə.
Bakıya dönüşü, əvvəl Azərbaycan Dövlət Universitetində, sonra isə Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda çalışdığı illərdə onun elmi araşdırmaları ilə poetik yaradıcılığı paralel olaraq həyatının qayəsinə çevrilmişdi. Xalqımızım yüz illiklərlə yaratdığı ədəbi xəzinəmizi, xüsusilə qəzəl yaradıcılığına öz töhfəsini vermişdi. Bir qəzəlinin sonluğunda bunu belə ifadə etmişdi:
Şahina, gül qoparır çoxları gülşənlərdən,
Gülşənə gül gətirən tazə qəzəlxanəm mən.
Şahin Fazilin şeirləri onun həyat yaşantılarıdır. Şəxsiyyəti, xarakteri, həyata və insanlara, cəmiyyətə münasibəti misralarında görünürdü, şeirlərinin ritmində duyulurdu. Tarix və tarixçilik, qədim və orta əsr mənbələrini və mənbəşünaslıq materiallarını öyrənmək onun peşəsi idi. O taylı, bu taylı Azərbaycanın böyük ziyalısı Doktor Cavad Heyət deyərdi: “Cərrahlıq peşəm, ədəbiyyat eşqimdir”. Şahin Fazildə də tarixçilik və şairlik, yəgin ki, peşə ilə eşqin izdivacı idi, belə ki, şeirlərin böyük hissəsi tarixi yaddaşla, keçmişimiz və gələcəyimizlə, xalqımızın taleyi və mübarizəsi ilə bağlı idi. Onun poeziyasında bütöv bir Qarabağnamə var: ağrılı, acılı, tənəli, qınaqlı, amma qələbə ümidli:
Qarabağ torpağımızdan bizi kimlər qovdu.
Gələ əyyam, açıla cümlə kələklər bir-bir.
...Tutulan yerləri azad edə bilməzsək əgər,
Əvəz etsin papağı onda ləçəklər bir-bir.
Lakin onun şair intuisiyası ona ümid verirdi ki, bir gün torpaqlarımıza sahib olacağıq. Hələ 2001-ci ildə qələbənin üfüqlərinin belə sezilmədiyi zamanda yazdığı bir şeirində deyirdi:
Sahib olaram yenə Xankəndimə, Allah qoysa!
Salaram düşmənimi bəndimə, Allah qoysa!
2020-ci ilin iyulunda Tovuz döyüşlərində ordumuzu qələbəyə çağırırdı:
Minlərlə köçkünün naminə,
Qaçqının, üzgünün naminə,
Öndəki xoş günün naminə,
İrəli, irəli, irəli!..
İrəli neçə bağ yurduma,
İrəli sinədağ yurduma,
İrəli Qarabağ yurduma,
İrəli, irəli, irəli!..
Hökm edib “qana-qan” deyəcək,
“Çox dözdük, çatıb an” deyəcək,
Ali Baş Komandan deyəcək
İrəli, irəli, irəli!..
14 oktyabr 2020-ci il tarixində, Vətən müharibəsinin 18-ci günündə yazdığı “Qarabağnamə”qəzəlində uzun illərin həsrətindən sonra Qarabağımıza səslənirdi:
Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum,
Hökmən düşəcəksən təzədən səhmana, yurdum!
Tezliklə səni eyləyib azad olarıq şad,
Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum!
Qələbəmiz ona sanki ikinci nəfəs vermişdi, demək olar ki, Vətən müharibsinin hər günündə şeir yazırdı, çox zaman yeni şeirlərini mənə oxudurdu, deyirdi ki, sən bəhrinə uyğun oxuyursan, şeirin ruhunu, ritmini tutursan. Şahin Fazil 2023-cü il sentyabrın 20-də Qarabağda erməni terrorçularına qarşı 23 saat çəkən uğurlu antiterror əməliyyatının ertəsi günü yazmışdı:
Sərkərdə əsgəri səfərbər etdi,
Ordumu təzədən müzəffər etdi!
Bir günü bir ilə bərabər etdi
23 saat!
...Pələngə dönürük biz vuruşanda,
Qalmır şəhidliyin qorxusu qanda,
Qələbə yaşayır hər ötən anda
23 saat!
...Yadın təntənəsi bitdi nəhayət,
Əsarətin sonu yetdi nəhayət,
Qarabağı Ağbağ etdi nəhayət
23 saat!
23 saat!
Şeirlərinin həcminə vəznlərinə və janr müxtəlifliyinə görə, yəqin ki, müasir dövrümüzdə ona tay tapmaq çətindir. Bu on minlərlə beyt deməkdir. Onlarla dəyərli elmi əsərin, yüzlərlə elmi məqalənin müəllifi idi. Bununla belə, elmi təvazökarlığı bütün tədqiqatçılara ən canlı nümunə idi. Elmdə də, həyatdakı kimi rast gəlinən nöqsanlarla, “başabəla” alimlərlə barışa bilmirdi.
Poeziyasına tarixçiliyi dərindən sirayət etmişdi. Bir sıra şeirləri birbaşa tariximizin nəzmlə mahiranə təsviri və təhlili idi. Daha çox “neçin?” sualı qoyur, çox zaman cavabını da özü verirdi:
Gülüstan, Türkmançay xiffət dərsimiz,
Nə yaman uzandı həsrət dərsimiz,
Ala bilmişiksə ibrət dərsi biz,
Yenə özümüzə qayıtmalıyıq...
Bu gün səhvimizi islah naminə,
Şah Xətai kimi bir şah naminə,
Peyğəmbər naminə, Allah naminə
Yenə özümüzə qayıtmalıyıq.
1990-cı ildə yazdığı “Çaldıran” epik poemasında deyirdi:
Bağışlasın oxucu
Sındı qələm, yox ucu.
Çaldıranı yazmağa
Mənə gərək ox ucu!...
Ey nəsillər türkü türk zar eləyib, xar eyləyib,
Ey nəsillər, bir nümunə, bir misaldır Çaldıran.
Şahına, qan ağlayırsan xal düşübdür bağrına,
Xalqımın hərb tarixində qara xaldır Çaldıran!
Şahin Fazil təqribən beş min səhifəlik beş divanın müəllifi idi. Klassik divan ənənəsini yaşadan və inkişaf etdirərək poeziya xəzinəmizə dəyərli töhfə vermişdi. Bütün şeirlərinin, o cümlədən qəzəllərinin dili dup-duru ana dilimizin zənginliyini nümayiş etdirirdi:
Üzünə rəng, əzizim, çiyələkdən gəlmiş,
Nə gözəllik bu... İnandım ki, mələkdən gəlmiş...
Yenə keçmişmisən, ey yar, küçəmizdən yoxsa,
Nə ətirdir bu belə küləkdən gəlmiş.
...Deməyin göz yaşı gözlərdən axan adi sudur,
Qüssədir, mayeləşib qüssə bəbəkdən gəlmiş.
...Var qəzəlxan ki, gəlir sözləri dildən amma
Şahinın sözləri dildən yox, ürəkdən gəlmiş.
Akademik İsa Həbibbəyli Şahin Fazilin 80 illiyi ilə əlaqədar nəşr edilən “Qocalığın mübarək!” kitabına yazdığı ön sozdə deyirdi: “ Hər şeydən əvvəl, qeyd olunmalıdır ki, Şahin Fazil XX əsrdə ölkəmizdə ilk mətbu ”Divan” yazan, divanlarının sayını tədricən beşə çatdıran və qəliz dilli müasir qəzəlxanlara, özünün təbiri ilə desək, “divan tutan” şairdir”.
Şahin Fazil demək olar ki, Azərbaycan şeirinin bütün janrlarında və vəznlərində yazırdı: qəzəl, qəsidə, qitə, məsnəvi, mərsiyə, minacat, nət, şurud, rübai, təcnis, tərcibbənd, müxəmməs, bayatı, sonet, xoyrat, hayku və sairə. Onun divanlarında Allahın, Peyğəmbərin (ə), Peyğəmbər nəslinin vəsvinə dair onlarla minacatı, nəti, qəsidələri hər biri öyüd –nəsihətlə, hikmət və əxlaqi dəyərlərlə zəngindir. Məsələn Allaha müraciətində deyir:
Biz nəçiyik, Aşiq özün, Yar özünsən,
Hər neməti yoxdan eyləyən var özünsən...
Müəllifi olduğu “Təzkireyi-Şahin”də 120 şair-qəzəlxanın haqqında məlumat verirdi. Onun hər bir janrda yazdığı şeir həm klassik ənənəyə uyğundur, həm də müasirdir, bu günlə, həyatla səsləşir. Onun müxəmməsləri olduqca ilgincdir. Hətta unudulmaqda olan, misralarının biri başqa dildə, digəri ana dilində olan müləmmə janrına da müraciət etmişdir. Məsələn,
Qəzəle-taze neveştən ke, zərurəst emruz
Tazə-tər olmasa hər gül, xəzəlindən nə xeyir!?
Qısa beşlikləri, dördlükləri, üçlükləri çox idi, hamısı məna tutumlu, məzmunlu:
Məcnun səhra dəlisi,
Fərhad dağ dəlisi,
Mən söz!
*
Quraqlıq büruşə cahanı əgər
Mənə gözlərimin suyu bəs edər.
*
Şahin Fazili həmkarlarından, bir çox tədqiqatçılardan fərqləndirən cəhətlərdən biri onun getdiyi ölkələrdən: İran, Türkiyə, Kipr, Yaponiya və b. döndükdən sonra çox maraqlı səfərnamələr yazmasıdır. Təkcə “İran səfərnamələri” adlandırdığı kitabda bu ölkəyə 1992-ci ildən başlayan otuz səfərinin məlumatları və səfər şeirləri toplanmışdır. 2015-ci ilin iyulunda İrana 15-ci səfəri zamanı yazmışdı:
İstiqamət bizə xoşdur, yenə İran tərəfə,
Baş çəkək Ərdəbilə,Təbrizə, Zəncan tərəfə.
...Biz vüsal vurğunu olsaq da, əsl aşiq tək,
Arabir baş çəkirik şövq ilə hicran tərəfə.
...İran əlbəttə gözəl, dönməliyik tezcə geri,
Şahina, get və qayıt Azəribaycan tərəfə!
Şahin Fazil həyat yoldaşını vaxtsız itirəndən sonra ömrünün son 22 ilini tənhalıqda keçirsə də, həyatda və cəmiyyətdə tənha deyildi, övladları Şəhanə və Ülviyyəyə ata kimi çox bağlı idi, dostları, həmkarları, elmi rəhbəri olduğu və çoxunun namizədlik və doktorluq dissertasiyalarını uğurla müdafiə edən yetirmələri hər zaman onun diqqət və qayğı mərkəzində idi.
Şahin Fazil sözün bütün mənalarında təmiz adam kimi: heç vaxt heç bir iş müqabilində təmənna güdməyən, rüşvətə və rüşvət alana dərin nifrət bəsləyən, təmiz həyatı ilə fəxr edən şəxsiyyət kimi haqlı nüfuz qazanmışdı. Şahin müəllim həm də öz geyiminə, səliqə-səhmanına diqqət edirdi. Dik duruşu və yerişi ilə də fərqlənirdi, saç-saqqalı vaxtsız ağarsa da, bu ona çox yaraşırdı. Bizim bayatılara bənzər yapon haykularından ruhlanaraq yazdığı bir şeirində deyir:
Allahım, ətəyini mənə uzat!
Əllərim çirkli deyil,
Göz yaşımla yumuşam.
Şahin Fazil yüksək insani keyfiyyətlərə malik idi, mülayim, nəzakətli, xeyirxah, təmənnasız və iddiasız idi. Həyatda kiməsə yük olmağı istəməzdi, ölümü də, özünün dediyi kimi, “ ağac kimi dimdik” qarşılamaq istəyirdi
Allahım, cismimi qeyb eylə məzarıstanacan,
Olmağı yük diləməm çiyninə insanların.
Çox təvazökar idi. Ona vaxtilə edilən vəzifə təkliflərini qəbul etməmişdi, azadlığı sevirdi, özünün zəngin mənəvi dünyası ilə məşğul idi. Qocalığına dair bir neçə şeir yazmışdı- şəni də var, qəmlisi də:
Bu da mən,
Qocalmışam, bu da, mən.
Çəliksizəm, gəzirəm
Sözdən tuta-tuta mən.
Yaxud:
Qocalığın şəkəri var, qəndi var
Şahin Fazil, qocalığın mübarək!
Qoca olub cavan qalmaq fəndi var,
Şahin Fazil , qocalığın mübarək!
2023-cü ilin dekabrında yazdığı “Haray” şeirində Şahin Fazil planetimizin bütün kainatın xilası üçün şair harayı çəkirdi. Təbiətdən və tarixdən ilham alırdı. Elmi fəaliyyəti ilə əlaqədar onlarla ölkəyə səfər etmiş və gələcəkdə dəyərli ilk mənbəyə çevriləcək Səfərnamələr yazmışdı.
Yaxın iş yoldaşlarının ürəkdən bağlandığı məsləkdaşlarının, alim və şair dostlarının bir çoxuna şeirlər həsr etmişdi. Şahin Fazil “adam sərrafı idi” - desək, səhv etmərik. Özü də fəxrlə deyirdi ki, bu yaşımadək təmiz yaşamışam, rüşvət almamışam, kiminsə haqqına girməmişəm.
Bir səhər işdə görüşdüyümüz zaman mənə dedi ki, son vaxtlar qızlarım mənə daha tez-tez zəng edirlər, yəqin qorxurlar ki, birdən ölərəm. Yeri gəlmişkən ölümdən də əsla qorxmurdu. Onun üçün ölüm qorxulu bir kabus deyildi, çünki ruhun əbədiliyinə inanırdı. Bir şeirində deyirdi:
İnsan ölə bilər ruh ölən anda,
Elə zənn etməyin öləcəyəm mən.
Mənim tabutumu siz aparanda
Sizin ardınızca gələcəyəm mən.
Sevdiyi və dostluq etdiyi şairlərdən birincisi həmyerlisi Ramiz Qusarçaylı idi. Onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndiridi və bu münasibətini Ramiz Qusarçaylının “Vətən” poemasına yazdığı təxminən 40 səhifəlik ön sözdə mahiranə ifadə etmişdi. Keçən ilin mayında Akademiya bağında keçirilən Kitab festivalında şeir oxuyan Ramiz Qusarçaylıya daha bir şeir yazmışdır (bu bəlkə onuncusuydu):
Şeir dedi, hay haraylı
şeir dedi şeir paylı
bizim Ramiz Qusarçaylı –
Şeir Adam!
Nəslinə-kökünə, doğulduğu Quba torpağına çox bağlı idi, Ahıl yaşında da atasını, anasını daim xatırlayır, onları tez-tez yuxuda gördüyünü deyirdi. Həyat yoldaşının xiffəti onunla ömür boyu davam edirdi. Onsuz keçirdiyi 22 ildə onlarla nisgil şeiri yazmışdı, ilk 40 gündə hər gün yazdığı elegiyalar xüsusilə duyğulu və təsirlidir. Bir şeirində deyir:
Ölməsən yanına gələ bilmərəm
Ölüb gələcəyəm sənin yanına.
Şahin Fazil cismən aramızda olmasa da, onun ruhu, şeiri, bədii və elmi əsərləri bizimlədir. Demək o, ürəklərdə, yaddaşlarda, doğmalarının və dostlarının qəlbində yaşayır.
EYNULLA MƏDƏTLİ
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, Fövqəladə və səlahiyyətli səfir
"butov.az"
Fırlanır özü üçün,
“Mənəm-mənəm” deyir
Dünya.
Adamyeyəndir,
Hamını yeyir dünya...
Şahin Fazil
Azərbaycanın görkəmli tarixçisi və şairi Şahin Fazil Fərzəliyev 18 avqust 2024-cü il tarixində 84 yaşında vəfat etdi. Bu itki AMEA əməkdaşları ilə bərabər, ölkəmizin elmi və ədəbi ictimaiyyətini də çox kədərləndirdi. Çünki tarix elmləri doktoru, professor Şahin Fazil sıradan bir elm adamı və şair deyildi. O, fars dilini mükəmməl bilən, ərəb dilinə və klassik osmanlı türkçəsinə yaxından bələd olan mənbəşünas alim idi. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin, Səfəvi-Osmanlı münasibətləri tarixinin bir sıra qiymətli farsca və osmanlıca mənbələrini tərcümə və şərh etməklə, eyni zamanda həmin mövzularda qiymətli elmi monoqrafiyalar yazmaqla mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq elmimizə əvəzsiz töhfələr vermişdi. Onun təkcə orta çağların məşhur türk (azərbaycanlı) tarixçiləri olan İsgəndər bəy Münşi Türkmanın “Tarixe-aləmi-araye-Abbas” (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”) və Həsən bəy Rumlunun “Əhsənul-təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərlərini farscadan ana dilimizə tərcümə etməsi, orada işlədilmiş yüzlərlə beyt şeir nümunələrini, Qurani-Kərim ayələrini də tərcümə və şərh etməyi bütöv bir tədqiqat institutunun görəcəyi işə bərabərdir.
Qeyd edilməlidir ki, AMEA prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin, akademik Yaqub Mahmudovun və professor Kərim Şükürovun ön söz və müqəddimələr yazdıqları bu nadir və dəyərli kitabların tərcüməsi və nəşri Abbasqulu ağa Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunda mühüm elmi hadisə kimi dəyərləndirilmişdir. “Tarixlərin ən yaxşısı” əsərinin tərcüməsinə yazdığı əhatəli ön sözdə professor Şahin Fazilin bu elmi xidmətini yüksək qiymətləndirmişdir.
Ayrıca vurğulanmalıdır ki, Şahin Fazilin elmi yaradıcılığı onun ədəbi fəaliyyəti ilə üzvü vəhdətdə idi. 25 ildən çox idi ki, zəngin irsə, klassik ənənələrə malik olan ədəbi məclisə - Məcməul-şüəraya rəhbərlik edirdi, həmkarları ilə birlikdə əsrlərdən süzülüb gələn, xalqımızın ruhunu və zövqünü oxşayan Azərbaycan qəzəlini, həmçinin digər klassik ədəbi janrları yaşadır və inkişaf etdirirdi. “Şahına” müraciət sonluğu ilə bitən yüzlərlə qəzəl onun Allah, bəndə, eşq, ümid, dünya, zamanə, tale, insan, həyat, ölüm, cəmiyyət, əxlaq, mənəviyyat, ədalət və başqa dəyərlər barəsində duyğu və yaşantılarının poetik ifadəsi idi.
Mən sözşünasam, söz ki, bu dünyanı tutubdur,
Qəlbin gözü hər sözdəki mənanı tutubdur.
...Alim o kəsə söylə ki, elmində ziya var
Aşiq o kəsə söylə ki, sevdanı tutubdur.
...Yandım, məni söndürməyə cəhd eyləməsinlər,
Var məndə o cür yanğı ki, dəryanı tutubdur.
1970-1980-ci illərdə 13 il qürbətdə Əfqanıstanda yaşayıb tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan Şahin Fazildə ailə və Vətən sevgisi birləşib onun poetik ilhamının qaynaq mənbəyi olmuşdu. Həmin illərdə onun qürbət şeirləri üstünlük təşkil edirdi. Fars dilində, eləcə də dəricə (əfqan farcası) bir çox şeirləri Əfqanıstanda və İranda nəşr edilmişdi. Onların bəziləri divanlarında da yer alıb:
...Şahin, yaxıl, yan ayrı: Sən qızlarından ayrı,
Ülviyyə bir tərəfdə, Şahanə bir tərəfdə...
... Qürbətdə yardan ayrı divanədir bu Şahin,
Yar bir tərəfdə ağlar, divanə bir tərəfdə.
Bakıya dönüşü, əvvəl Azərbaycan Dövlət Universitetində, sonra isə Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda çalışdığı illərdə onun elmi araşdırmaları ilə poetik yaradıcılığı paralel olaraq həyatının qayəsinə çevrilmişdi. Xalqımızım yüz illiklərlə yaratdığı ədəbi xəzinəmizi, xüsusilə qəzəl yaradıcılığına öz töhfəsini vermişdi. Bir qəzəlinin sonluğunda bunu belə ifadə etmişdi:
Şahina, gül qoparır çoxları gülşənlərdən,
Gülşənə gül gətirən tazə qəzəlxanəm mən.
Şahin Fazilin şeirləri onun həyat yaşantılarıdır. Şəxsiyyəti, xarakteri, həyata və insanlara, cəmiyyətə münasibəti misralarında görünürdü, şeirlərinin ritmində duyulurdu. Tarix və tarixçilik, qədim və orta əsr mənbələrini və mənbəşünaslıq materiallarını öyrənmək onun peşəsi idi. O taylı, bu taylı Azərbaycanın böyük ziyalısı Doktor Cavad Heyət deyərdi: “Cərrahlıq peşəm, ədəbiyyat eşqimdir”. Şahin Fazildə də tarixçilik və şairlik, yəgin ki, peşə ilə eşqin izdivacı idi, belə ki, şeirlərin böyük hissəsi tarixi yaddaşla, keçmişimiz və gələcəyimizlə, xalqımızın taleyi və mübarizəsi ilə bağlı idi. Onun poeziyasında bütöv bir Qarabağnamə var: ağrılı, acılı, tənəli, qınaqlı, amma qələbə ümidli:
Qarabağ torpağımızdan bizi kimlər qovdu.
Gələ əyyam, açıla cümlə kələklər bir-bir.
...Tutulan yerləri azad edə bilməzsək əgər,
Əvəz etsin papağı onda ləçəklər bir-bir.
Lakin onun şair intuisiyası ona ümid verirdi ki, bir gün torpaqlarımıza sahib olacağıq. Hələ 2001-ci ildə qələbənin üfüqlərinin belə sezilmədiyi zamanda yazdığı bir şeirində deyirdi:
Sahib olaram yenə Xankəndimə, Allah qoysa!
Salaram düşmənimi bəndimə, Allah qoysa!
2020-ci ilin iyulunda Tovuz döyüşlərində ordumuzu qələbəyə çağırırdı:
Minlərlə köçkünün naminə,
Qaçqının, üzgünün naminə,
Öndəki xoş günün naminə,
İrəli, irəli, irəli!..
İrəli neçə bağ yurduma,
İrəli sinədağ yurduma,
İrəli Qarabağ yurduma,
İrəli, irəli, irəli!..
Hökm edib “qana-qan” deyəcək,
“Çox dözdük, çatıb an” deyəcək,
Ali Baş Komandan deyəcək
İrəli, irəli, irəli!..
14 oktyabr 2020-ci il tarixində, Vətən müharibəsinin 18-ci günündə yazdığı “Qarabağnamə”qəzəlində uzun illərin həsrətindən sonra Qarabağımıza səslənirdi:
Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum,
Hökmən düşəcəksən təzədən səhmana, yurdum!
Tezliklə səni eyləyib azad olarıq şad,
Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum!
Qələbəmiz ona sanki ikinci nəfəs vermişdi, demək olar ki, Vətən müharibsinin hər günündə şeir yazırdı, çox zaman yeni şeirlərini mənə oxudurdu, deyirdi ki, sən bəhrinə uyğun oxuyursan, şeirin ruhunu, ritmini tutursan. Şahin Fazil 2023-cü il sentyabrın 20-də Qarabağda erməni terrorçularına qarşı 23 saat çəkən uğurlu antiterror əməliyyatının ertəsi günü yazmışdı:
Sərkərdə əsgəri səfərbər etdi,
Ordumu təzədən müzəffər etdi!
Bir günü bir ilə bərabər etdi
23 saat!
...Pələngə dönürük biz vuruşanda,
Qalmır şəhidliyin qorxusu qanda,
Qələbə yaşayır hər ötən anda
23 saat!
...Yadın təntənəsi bitdi nəhayət,
Əsarətin sonu yetdi nəhayət,
Qarabağı Ağbağ etdi nəhayət
23 saat!
23 saat!
Şeirlərinin həcminə vəznlərinə və janr müxtəlifliyinə görə, yəqin ki, müasir dövrümüzdə ona tay tapmaq çətindir. Bu on minlərlə beyt deməkdir. Onlarla dəyərli elmi əsərin, yüzlərlə elmi məqalənin müəllifi idi. Bununla belə, elmi təvazökarlığı bütün tədqiqatçılara ən canlı nümunə idi. Elmdə də, həyatdakı kimi rast gəlinən nöqsanlarla, “başabəla” alimlərlə barışa bilmirdi.
Poeziyasına tarixçiliyi dərindən sirayət etmişdi. Bir sıra şeirləri birbaşa tariximizin nəzmlə mahiranə təsviri və təhlili idi. Daha çox “neçin?” sualı qoyur, çox zaman cavabını da özü verirdi:
Gülüstan, Türkmançay xiffət dərsimiz,
Nə yaman uzandı həsrət dərsimiz,
Ala bilmişiksə ibrət dərsi biz,
Yenə özümüzə qayıtmalıyıq...
Bu gün səhvimizi islah naminə,
Şah Xətai kimi bir şah naminə,
Peyğəmbər naminə, Allah naminə
Yenə özümüzə qayıtmalıyıq.
1990-cı ildə yazdığı “Çaldıran” epik poemasında deyirdi:
Bağışlasın oxucu
Sındı qələm, yox ucu.
Çaldıranı yazmağa
Mənə gərək ox ucu!...
Ey nəsillər türkü türk zar eləyib, xar eyləyib,
Ey nəsillər, bir nümunə, bir misaldır Çaldıran.
Şahına, qan ağlayırsan xal düşübdür bağrına,
Xalqımın hərb tarixində qara xaldır Çaldıran!
Şahin Fazil təqribən beş min səhifəlik beş divanın müəllifi idi. Klassik divan ənənəsini yaşadan və inkişaf etdirərək poeziya xəzinəmizə dəyərli töhfə vermişdi. Bütün şeirlərinin, o cümlədən qəzəllərinin dili dup-duru ana dilimizin zənginliyini nümayiş etdirirdi:
Üzünə rəng, əzizim, çiyələkdən gəlmiş,
Nə gözəllik bu... İnandım ki, mələkdən gəlmiş...
Yenə keçmişmisən, ey yar, küçəmizdən yoxsa,
Nə ətirdir bu belə küləkdən gəlmiş.
...Deməyin göz yaşı gözlərdən axan adi sudur,
Qüssədir, mayeləşib qüssə bəbəkdən gəlmiş.
...Var qəzəlxan ki, gəlir sözləri dildən amma
Şahinın sözləri dildən yox, ürəkdən gəlmiş.
Akademik İsa Həbibbəyli Şahin Fazilin 80 illiyi ilə əlaqədar nəşr edilən “Qocalığın mübarək!” kitabına yazdığı ön sozdə deyirdi: “ Hər şeydən əvvəl, qeyd olunmalıdır ki, Şahin Fazil XX əsrdə ölkəmizdə ilk mətbu ”Divan” yazan, divanlarının sayını tədricən beşə çatdıran və qəliz dilli müasir qəzəlxanlara, özünün təbiri ilə desək, “divan tutan” şairdir”.
Şahin Fazil demək olar ki, Azərbaycan şeirinin bütün janrlarında və vəznlərində yazırdı: qəzəl, qəsidə, qitə, məsnəvi, mərsiyə, minacat, nət, şurud, rübai, təcnis, tərcibbənd, müxəmməs, bayatı, sonet, xoyrat, hayku və sairə. Onun divanlarında Allahın, Peyğəmbərin (ə), Peyğəmbər nəslinin vəsvinə dair onlarla minacatı, nəti, qəsidələri hər biri öyüd –nəsihətlə, hikmət və əxlaqi dəyərlərlə zəngindir. Məsələn Allaha müraciətində deyir:
Biz nəçiyik, Aşiq özün, Yar özünsən,
Hər neməti yoxdan eyləyən var özünsən...
Müəllifi olduğu “Təzkireyi-Şahin”də 120 şair-qəzəlxanın haqqında məlumat verirdi. Onun hər bir janrda yazdığı şeir həm klassik ənənəyə uyğundur, həm də müasirdir, bu günlə, həyatla səsləşir. Onun müxəmməsləri olduqca ilgincdir. Hətta unudulmaqda olan, misralarının biri başqa dildə, digəri ana dilində olan müləmmə janrına da müraciət etmişdir. Məsələn,
Qəzəle-taze neveştən ke, zərurəst emruz
Tazə-tər olmasa hər gül, xəzəlindən nə xeyir!?
Qısa beşlikləri, dördlükləri, üçlükləri çox idi, hamısı məna tutumlu, məzmunlu:
Məcnun səhra dəlisi,
Fərhad dağ dəlisi,
Mən söz!
*
Quraqlıq büruşə cahanı əgər
Mənə gözlərimin suyu bəs edər.
*
Şahin Fazili həmkarlarından, bir çox tədqiqatçılardan fərqləndirən cəhətlərdən biri onun getdiyi ölkələrdən: İran, Türkiyə, Kipr, Yaponiya və b. döndükdən sonra çox maraqlı səfərnamələr yazmasıdır. Təkcə “İran səfərnamələri” adlandırdığı kitabda bu ölkəyə 1992-ci ildən başlayan otuz səfərinin məlumatları və səfər şeirləri toplanmışdır. 2015-ci ilin iyulunda İrana 15-ci səfəri zamanı yazmışdı:
İstiqamət bizə xoşdur, yenə İran tərəfə,
Baş çəkək Ərdəbilə,Təbrizə, Zəncan tərəfə.
...Biz vüsal vurğunu olsaq da, əsl aşiq tək,
Arabir baş çəkirik şövq ilə hicran tərəfə.
...İran əlbəttə gözəl, dönməliyik tezcə geri,
Şahina, get və qayıt Azəribaycan tərəfə!
Şahin Fazil həyat yoldaşını vaxtsız itirəndən sonra ömrünün son 22 ilini tənhalıqda keçirsə də, həyatda və cəmiyyətdə tənha deyildi, övladları Şəhanə və Ülviyyəyə ata kimi çox bağlı idi, dostları, həmkarları, elmi rəhbəri olduğu və çoxunun namizədlik və doktorluq dissertasiyalarını uğurla müdafiə edən yetirmələri hər zaman onun diqqət və qayğı mərkəzində idi.
Şahin Fazil sözün bütün mənalarında təmiz adam kimi: heç vaxt heç bir iş müqabilində təmənna güdməyən, rüşvətə və rüşvət alana dərin nifrət bəsləyən, təmiz həyatı ilə fəxr edən şəxsiyyət kimi haqlı nüfuz qazanmışdı. Şahin müəllim həm də öz geyiminə, səliqə-səhmanına diqqət edirdi. Dik duruşu və yerişi ilə də fərqlənirdi, saç-saqqalı vaxtsız ağarsa da, bu ona çox yaraşırdı. Bizim bayatılara bənzər yapon haykularından ruhlanaraq yazdığı bir şeirində deyir:
Allahım, ətəyini mənə uzat!
Əllərim çirkli deyil,
Göz yaşımla yumuşam.
Şahin Fazil yüksək insani keyfiyyətlərə malik idi, mülayim, nəzakətli, xeyirxah, təmənnasız və iddiasız idi. Həyatda kiməsə yük olmağı istəməzdi, ölümü də, özünün dediyi kimi, “ ağac kimi dimdik” qarşılamaq istəyirdi
Allahım, cismimi qeyb eylə məzarıstanacan,
Olmağı yük diləməm çiyninə insanların.
Çox təvazökar idi. Ona vaxtilə edilən vəzifə təkliflərini qəbul etməmişdi, azadlığı sevirdi, özünün zəngin mənəvi dünyası ilə məşğul idi. Qocalığına dair bir neçə şeir yazmışdı- şəni də var, qəmlisi də:
Bu da mən,
Qocalmışam, bu da, mən.
Çəliksizəm, gəzirəm
Sözdən tuta-tuta mən.
Yaxud:
Qocalığın şəkəri var, qəndi var
Şahin Fazil, qocalığın mübarək!
Qoca olub cavan qalmaq fəndi var,
Şahin Fazil , qocalığın mübarək!
2023-cü ilin dekabrında yazdığı “Haray” şeirində Şahin Fazil planetimizin bütün kainatın xilası üçün şair harayı çəkirdi. Təbiətdən və tarixdən ilham alırdı. Elmi fəaliyyəti ilə əlaqədar onlarla ölkəyə səfər etmiş və gələcəkdə dəyərli ilk mənbəyə çevriləcək Səfərnamələr yazmışdı.
Yaxın iş yoldaşlarının ürəkdən bağlandığı məsləkdaşlarının, alim və şair dostlarının bir çoxuna şeirlər həsr etmişdi. Şahin Fazil “adam sərrafı idi” - desək, səhv etmərik. Özü də fəxrlə deyirdi ki, bu yaşımadək təmiz yaşamışam, rüşvət almamışam, kiminsə haqqına girməmişəm.
Bir səhər işdə görüşdüyümüz zaman mənə dedi ki, son vaxtlar qızlarım mənə daha tez-tez zəng edirlər, yəqin qorxurlar ki, birdən ölərəm. Yeri gəlmişkən ölümdən də əsla qorxmurdu. Onun üçün ölüm qorxulu bir kabus deyildi, çünki ruhun əbədiliyinə inanırdı. Bir şeirində deyirdi:
İnsan ölə bilər ruh ölən anda,
Elə zənn etməyin öləcəyəm mən.
Mənim tabutumu siz aparanda
Sizin ardınızca gələcəyəm mən.
Sevdiyi və dostluq etdiyi şairlərdən birincisi həmyerlisi Ramiz Qusarçaylı idi. Onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndiridi və bu münasibətini Ramiz Qusarçaylının “Vətən” poemasına yazdığı təxminən 40 səhifəlik ön sözdə mahiranə ifadə etmişdi. Keçən ilin mayında Akademiya bağında keçirilən Kitab festivalında şeir oxuyan Ramiz Qusarçaylıya daha bir şeir yazmışdır (bu bəlkə onuncusuydu):
Şeir dedi, hay haraylı
şeir dedi şeir paylı
bizim Ramiz Qusarçaylı –
Şeir Adam!
Nəslinə-kökünə, doğulduğu Quba torpağına çox bağlı idi, Ahıl yaşında da atasını, anasını daim xatırlayır, onları tez-tez yuxuda gördüyünü deyirdi. Həyat yoldaşının xiffəti onunla ömür boyu davam edirdi. Onsuz keçirdiyi 22 ildə onlarla nisgil şeiri yazmışdı, ilk 40 gündə hər gün yazdığı elegiyalar xüsusilə duyğulu və təsirlidir. Bir şeirində deyir:
Ölməsən yanına gələ bilmərəm
Ölüb gələcəyəm sənin yanına.
Şahin Fazil cismən aramızda olmasa da, onun ruhu, şeiri, bədii və elmi əsərləri bizimlədir. Demək o, ürəklərdə, yaddaşlarda, doğmalarının və dostlarının qəlbində yaşayır.
EYNULLA MƏDƏTLİ
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, Fövqəladə və səlahiyyətli səfir
"butov.az"