02.09.2021, 10:14 - Baxış sayı: 673
Müasir fəlsəfənin bəzi ümumi tendensiyalarının dərkinə dair
İlham MƏMMƏDZADƏ,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun direktoru, professor
Prinsipcə, Qərb və Şərq fəlsəfəsinin bir-birindən əsaslı surətdə fərqləndiyi, mədəniyyət və sivilizasiyaların toqquşması prosesinin getdiyi barədə mübahisə etmək olar. Görünür, bu, doğru fikirlərdir, amma tam həqiqət deyil. Zira hər bir elm kimi, fəlsəfənin də müxtəlif ölkələrin fəlsəfi sistemləri arasında baş verdiyi ideya mübadiləsi nəticəsində inkişaf etdiyini inkar etmək olmaz. Bununla bərabər, hadisə və problemlərə fəlsəfi yanaşma deyilən fenomen də vardır. Əlbəttə, bu, milli fəlsəfi sistemlər qarşısında müəyyən tələblər qoyur, çünki onsuz fəlsəfi identiklik itirilə bilər. Buna görə də, milli ideyanın, milli fəlsəfə tarixinin bütün ideoloji məsələləri kompleksini inkişaf etdirərək, fəlsəfənin nəzəri əsaslarının – onların fəlsəfi düşüncə və araşdırmaların, metod və nöqteyi-nəzərlərin milli, regional və dini-mədəni xüsusiyyətləri ilə dəruni qarşılıqlı əlaqələrini anlayaraq – tədqiqinə imkan yaratmaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bizim fəlsəfi fikrimizdə, əsasən, etiraf edilir ki, Qərb düşüncəsini fikir rəqabəti və mübadiləsinin yeni ideya, cərəyan və tendensiyaların inkişafına gətirib çıxarması üçün öyrənmək və bilmək lazımdır .
Giriş
Əvvacə qeyd edək ki, ölkəmizdə Qərb fəlsəfəsinin öyrənilməsi sahəsində müəyyən ənənələr yaranıb. Kimsə ölkədə elm fəlsəfəsinin inkişafını, digərləri isə F.İsmayılov, Z. Orucov, N. Məmmədov, Ə. Abasov, Ə. Abbasov, F. Qurbanov və başqalarının əsərlərini xatırlaya bilər. Biz özümüz də dəfələrlə Qərb fəlsəfəsi və etikasının təhlilinə müraciət etmişik, N.Makiavelliyə həsr olunmuş əsərlərimiz həm İtaliya, həm də Rusiya elmi ədəbiyyatında vurğulanıb, müasir italyan və fransız fəlsəfəsi haqqında məqalələr və kitablarımız da məlumdur. Lakin məsələ, bütün əhəmiyyətinə baxmayaraq, İtaliya və ya Fransa fəlsəfəsinin ayrı-ayrı təmsilçiləri haqqında olan əsərlərdə deyil, Qərb fəlsəfəsi, elə bizim fəlsəfə də, təkcə müəyyən ölkə nümayəndələrinin yaradıcılığı və konseptlərdən ibarət deyil, həm də hər bir fəlsəfə üçün maraqlı olan ümumfəlsəfi hadisə, nəzəri məsələlərlə məşğul olan xüsusi fəaliyyət növüdür. Onun spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, qeyri-Avropa mədəniyyəti, o cümlədən, Azərbaycan filosoflarının istifadə etdikləri bir çox konseptlər Qərb filosofları tərəfindən əsaslandırılmışdır. Bunların arasında mədəniyyət, tarix və yaddaş konseptlərinin necə tərtib edildiyi barədə suala cavab verən fəlsəfi fənn olan epistemologiya da vardır.
Belə bir məqama fikir verək: müəlliflərimizin Qərb fəlsəfəsinə aid istinadlarında filosofların əsərləri və xüsusən XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərinə aid ən müasir fəlsəfi konseptlərin konseptual təhlili, demək olar ki, təmsil olunmayıb. Bir qayda olaraq, bizdə Qərb fəlsəfəsinin təhlili çox vaxt, bu anlayışın fəlsəfə üçün bütün şərtiliyinə baxmayaraq, postmodernizmlə, siyasi fəlsəfə və multikulturalizm arsenalından olan liberalizmin, ikili standartlar və Avropa mərkəzçiliyinin tənqidi ilə məhdudlaşır. Biz də bu məsələlərə bir çox məqalə və kitab həsr etmişik. (1, səh. 68-69). Ancaq, fikrimizcə, bütün fərqliliklərinə rəğmən filosofları birləşdirən bir məqam da vardır.
Ölkəmizdə analitik fəlsəfə, rasionalizm və metafizika, müasir materializm, həyat və ölüm problemləri üzrə, demək olar ki, heç bir tədqiqatın olmadığını nəzərə alaraq, biz fərziyyəmizi sübut etmək üçün lazımi əsasları məhz həmin istiqamətlərdə axtarmağı qərara aldıq. Bununla belə, müasir Azərbaycan fəlsəfəsində bu cərəyanlara, ideryalara maraq vardır və pandemiya şəraitində o daha da artıb. AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun pandemiya şəraitində fəlsəfi fəaliyyətə və süni intellekt, fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq problemlərinə həsr olunmuş iki elektron Almanaxına diqqət yetirək. Bu Almanaxlardakı məqalələrin təhlili müasir Qərb fəlsəfəsinin ən yaxşı nümayəndələrinin fəlsəfəmizə, şübhəsiz, dolayı da olsa da, təsir etdiyini və fəlsəfədə nəzəriyyənin dərkinin əhəmiyyət daşıdığını göstərir.
Müasir analitik və kontinental fəlsəfədə nəzəri məsələlər haqqında
Fikrimizcə, müasir Qərb fəlsəfəsində nəzəri kontekstdə iki cərəyan aktuallığa malikdir. Bu, ən görkəmli nümayəndələri D. Devidson, U. Kuayn olan analitik məktəbdir, onun alternativi isə qitə (kontinental) fəlsəfəsidir və sonuncuya daha çox parlaq filosof aiddir, məsələn, M. Fuko, J.F Liotar, J. Delöz, J. Derrida və Y. Habermas (2; 6; 9). Keçən illər ərzində yazdığımız əsərlərdə biz həm Fukoya, həm də Habermasa müəyyən diqqət yetirdiyimizdən, onların Azərbaycan fəlsəfəsi üçün maraq kəsb edə biləcək ideyalarına, sonuncuların ümumnəzəri və fəlsəfi aspektlərinə və yeni yanaşmalar tapmağa kömək etməsi üçün necə anlanması lazım olduğuna müraciət edəcəyik. Və nəhayət, bizcə, neopragmatizminin analitik fəlsəfəyə tam sığmadığı R. Rortini ayrıca qeyd edək. Onun ideya və etik mühakimələri həm nəzəri fəlsəfi, həm də etika sahəsində araşdırmaların inkişafına, əxlaqın təlimat kimi verilməməsi, onun biliklərdən asılı olaraq formalaşması, təsvir edilməsi və dəyişikliyə məruz qalması barədə düşüncələrin inkişafına stimul verir. Onu da qeyd etməmək olmaz ki, filosoflarımız öz işlərində daha çox kontinental filosoflardan sitat gətirir və Qərb fəlsəfəsindəki ümumi təmayülə, fəlsəfədə ümumnəzəri trendlərə yönəlişliyə daha az diqqət yetirirlər. Yeri gəlmişkən, bunu Amerika və Avropa filosoflarının heç də hamısı etiraf etmir. Çox ehtimal, bu, müəyyən dərəcədə həm də onunla əlaqədardır ki, qitə mütəfəkkirlərinin fəlsəfəsi ayrılmaz surətdə həyati çarpışmaların peripetiyaları ilə bağlıdır, bu zaman fəlsəfi düşüncələri həyatdan ayırmaq çətindir, amma analitik filosoflar və o cümləgən, Rorti, öz fərdi həyatlarının gerçəkliklərinə bir qədər biganədirlər (9; 10).
Analitik məktəbin bu düşüncə tərzi hələ XX əsrdə formalaşıb və B. Rassel və L. Vitgensteyn, K. Popper, R. Karnap və bir çox başqa anqlo-amerikan filosoflarında özünü göstərib (7; 13). Əlbəttə, bir tərəfdə məfhumlar, digər tərəfdə isə həyat vardır, anlayışlarla işi, linqvistik fəlsəfəni və məntiqi ayrıca adi bir insanın gerçəkliklərindən çox uzaq bir şey kimi başa düşürük. Aydındır ki, bu, yalnız xəyali bir həqiqətdir, əslində isə hər şey başqa cürdür. Dəqiq olmağa çalışan bütün başqa elmlər kimi fəlsəfə insan, din, tarix, siyasət və iqtisadiyyatla nələrin baş verdiyini anlamağa kömək edir. Empirik ənənə kateqorial təhlilə gətirib çıxarır və onun əsasında kamil və ciddi fəlsəfə elmi formalaşır. Fəlsəfə, məntiq və etikanın həyat və praktikanı izah edən anlayışlarla apardığı işin mahiyyəti dərk edilən zaman fəlsəfə insan həyatına tətbiq oluna bilər. Buna görə də fəlsəfənin digər elmlərdən, özü də yalnız tarix və ədəbiyyatdan deyil, həm də biologiya, fizika və kimyadan nə ilə fərqləndiyini, onun hökmlərinin nə dərəcə etibarlı olduğunu müəyyən etmək çox vacibdir. Bu məqam təkcə fəlsəfənin ən ümumi mövhumlardan istifadə edən bir elm kimi təsdiq edilməsinə deyil, həm də fəlsəfənin digər nəzəri fəaliyyət növləri ilə uyğunlaşdırılması və informasiyanın təcrübədən alınması və təcrübənin başqa elmlərdə istifadə edilməsi üsullarından faydalanma probleminin yaranmasına səbəb olur.
Fikrimizcə, bizim Karnap və müasirlərinin fəlsəfə (məntiq) və metafizikanı (kontinental fəlsəfəni) bir-birindən ayırmağa cəhd edərkən, Popper, Kuayn və Devidsonun məntiq, dil fəlsəfəsi və məna nəzəriyyəsi ilə məşğul olaraq onların arasında qarşılıqlı əlaqələrin dərkinə çalışmasına marağımız bununla bağlıdır. R. Karnapa görə, məsələn, M. Haydegger "Metafizika nədir?" əsərində mənasız işlə məşğul olur, çünki metafizik anlayışlar fövqəlempirik hadisəni ifadə edir, onların doğruluğunu (həqiqiliyini) yoxlamaq mümkün deyil. O, belə hesab edirdi ki, metafizika məntiqə qarşı köklənib. Buna görə də, analitik fəlsəfə əzəldən etika və estetikaya, dəyəri mühakimələrə tənqidi yanaşır və məntiqi təhlil metodunu inkişaf etdirir. Bizcə, o, məntiqi surətdə metafizikanın öhdəsindən gəlir. Bununla belə, Karnapın, elə Popperin də, metafizika haqqında məntiqlə metafizikanın qarşılıqlı əlaqələrinə yol açan başqa ideyaları da vardır (7; 13).
K. Popper «Логика исследования» (1934 - "Tədqiqat məntiqi") kitabında (1983-cü ildə rus dilində «Логика и рост научного знания» ("Elmi biliyin məntiqi və inkişafı") adı ilə nəşr olunub) qeyd edirdi ki, əgər nəzəriyyənin yanlış olub-olmadığını yoxlamaq üsulu (falsifiability – təkzibolunanlıq (təkzib oluna bilmə) və verifiability – yoxlanılanlıq (təsdiq oluna bilmə) yoxdursa, onu həqiqi, doğru hesab etmək olmaz (7; 13). Onun fikrincə, nəzəriyyə heç bir zaman tamamilə sübut olunan olmur. Və Popper fəlsəfədə metafizikaya, ciddilik (dəqiqlik), elmilik və metafizika arasında qarşılıqlı əlaqəqəyə yer saxlayaraq yazırdı ki, insanın həqiqətin hissəciyini ehtiva edən qənaəti (qəti fikri) ola bilər, fəqət onun həqiqiliyini yoxlamaq mümkün olmadığından o, elmə aid deyil. O, hesab edirdi ki, elə həmin yaradıcı intuisiya, ehsas (A. Berqson) elmdə kifayət qədər təsirlidir, hərçənd məntiqi təhlilə məruz qalmır.
Buna görə də gələcəkdə həm kontinental fəlsəfənin məntiqi və elmi təhlil ilə, həm də analitik fəlsəfənin metafizika ilə yalnız bir-birindən ayrılması və fərqlənməsi deyil, həm də onların qarşılıqlı əlaqələrinin yaranmasının baş verdiyini nəzərə almaq lazımdır; həmin proseslər sosioloqlar və filosoflar arasında da yer alır ki, bunun da nəticəsində sosiologiyada refleksiv sosiologiya formalaşır. Belə ki, Avropa fəlsəfəsi metafizika və etikanın ümumi məfhumlarının müəyyənləşdirilməsinə daha ciddi yanaşmağa başlayır, analitik fəlsəfə isə, əslində, analitik düşünüş üslubu yaradaraq din, əxlaq və etikanın analitik fəlsəfəsini, siyasi fəlsəfəni (R. Rorti, C. Rolz) və hətta analitik metafizika və refleksiv sosiologiyanı (A.U. Qoldner) tədqiqatçının özünüdərki və məntiqin tətbiqi, fenomenologiya haqqında mühakimələrin şəffaflığı tələbi ilə (L. Embri) birlikdə qəbul edir (6; 7; 8; 18). Burada xatırlamaq gərəkdir ki, bir çox tədqiqatçıların fikrincə, M.Fukonun epistemlər konsepsiyaşı, T.Kunun "elmi təfəkkür paradiqması" (2; 20) konseptindən bir o qədər də fərqlənmir. Kunun «Структура научных революций» ("Elmi inqilabların strukturu") kitabı Fukonun «Слова и вещи» (1971- "Sözlər və şeylər") əsərindən cəmi dörd il əvvəl nəşr olunub (2; 7; 8). Çox ehtimal, güman etmək lazımdır ki, Qərbin ən kamil filosofları, məsləklərindən asılı olmayaraq, idrakın xətti inkişaf modelinə inamdan, cəmiyyətin şüur və mentallığının mütləqləşdirilməsindən qurtulmaq üçün çarə axtarışındadırlar. Bu düşüncələrimiz Lütfi Zadənin səlis-qeyri-səlis məntiqinin meydana çıxmasına gətirib çıxarmış fəlsəfi təmayüllərin mənasını müəyyən qədər açmış olur. Qeyd edək ki, Lütfi Zadə məntiqi linqvistik dəyişən məfhumu və onun qiymətləri qismində qeyri-səlis çoxluqların çıxış etdiyi barədə fərziyyə əsasında yaradılıb. Beləliklə, onun məntiq aparatı intellektual fəaliyyətə xas ifadələrin qeyri-səlisliyi və qeyri -müəyyənliyini nəzərə alır. Bir çoxları, bu məntiqin daha çox Yaponiyada tətbiq olunduğuna əsaslanaraq, onun Şərq mentalitetinə uyğun olduğu fikrinə gəlib. Bəlkə də bu belədir, amma onun riyazi məntiq və analitik fəlsəfə ilə əlaqəsinin olduğunu vurğulamamaq olmaz.
Bu kontekstdə etiraf etmək lazımdır ki, fəlsəfənin dünyanın ən ümdə problemləri ilə məşğul olmasını, yəni ümumi zəka anlayışlarından faydalanmasını zəruri hesab edən Kuayn və Devidson tərəfindən çox iş görülüb. Kuayn dili sosial qabiliyyət sayırsa, onun mənimsənilməsi barədə məlumatlar subyektiv ola bilməz və bir çoxların müşahidəsi üçün əlçatan olmalıdır. Bu təqdirdə, Kuayna görə, sözün mənası fiziki stimullara cavabla əlaqələndirilmiş olur, başqa sözlə, hər hansı bir metafizikanın, fövqəlempirik anlayışların mənası elmin (fizikanın) köməyi ilə açılır. Devidson isə fəlsəfi məsələlərə unifikasiya edilmiş (vahid şəklə salınmış) cavab axtarışı ilə, yəni kənar müşahidəçi (radikal təfsirçi) mövqeyi xüsusunda araşdırmalarla məşğul olur. (13; 10; 11).
Məntiqlə məşğul olan Devidson, digər məntiqçilərdən fərqli olaraq, qərar qəbuletmə fəlsəfəsi, nəzəriyyəsi, hərəkət (fəaliyyət) nəzəriyyəsi ilə maraqlanıb. «Теория разумности» (1953 - "Zəkalılıq nəzəriyyəsi") adlı əsərində, özünün qeyd etdiyi kimi, o, bir çox müxtəlif şeyləri əlaqələndirə və ortaq məxrəcə gətirərək yazmağa başlayır. O, mahiyyət etibarilə, İ.Kanta və onun "fikir azadlığına" qayıdaraq etiraf edir ki, mental hadisələri elmin və materiyaya reduksiya etməyin vasitəsi ilə yəni onun "təfəkkür proseslərinin anomaliyası" adlandırdığı nəsnə ilə tam izah etmək mümkün deyil. İnsanın fikir azadlığı hərəkətdə olan materiyanın ziddidir (T. Hobbs) (9). Bu səbəbdən, o, radikal təfsirçi kimi tədqiqatçıya mental proseslər mövzusunda dərindən fikirləşməyə imkan verən epistemologiyanı aktuallaşdırır. O, öz obyektini, birincisi, düşündüyünü dərk edərək, ikincisi, nəyi nəzərdə tutduğunun bilərək, üçüncüsü, əhatəsindəki dünyada ətrafında nələrin baş verdiyindən hali olaraq təhlil etməlidir. Onun fikrincə, belə mövqe təfsirçiyə əldə etdiyi nəticələrin və məlumatların doğruluğunu və buna əmin olduğunu meydana çıxartmağa imkan verəcək. Başqa sözlə, mühakimənin məlumatlardan nəticələrə və dünya haqqında, tədqiqatçını əhatə edən aləm haqqında biliklərə aparan məntiqi və onun təfəkkür tərzinin təhlili Devidsona nəticə çıxarmaq üçün imkan yaradır (11). Yeri gəlmişkən, Devidsonun özü qeyd edirdi ki, epistemologiyanı yaratmaq və onda üçüncü şəxsin, radikal təfsirçinin mövqeyinin əhəmiyyəti və mənasını anlamaq, həmçinin nəzəriyyənin dəyərləndirilməsində nəzərə alınan dəlillərə lazımi məhdudiyyətləri qoymaq üçün o, Karnap və Kuaynın (o, buraya XX əsrin məşhur məntiqçisi A. Tarskini də əlavə edir) prinsipləri və göstərişlərinə əsaslanmışdır.
Qeyd edək ki, epistemologiya yalnız hər hansı bir hadisəni tədqiq etməyə imkan verən bilkləri, dünya haqqında, əşyanın özü barəsində deyil, həm də müşahidəçi, təfsirçi, alim haqqında bilikləri ehtiva edir. Bu məsələni biz tarixi-mədəni epistemologiyanın problemlərinə həsr olunmuş bəzi məqalə və kitablarımızda araşdırmışıq. O cümlədən, 2021-ci ildə nəşr edilmiş «Поэзия Насими – гимн человеку. Синтез духовно-культурных ценностей Востока и Запада» (“Nəsimi poeziyasında insan himni (Şərq və Qərbin mənəvi və mədəni dəyərlərinin sintezi, 2021)” kitabına daxil olmuş Nəsimi haqqında yazdığımız məqalədə. Görünür, Devidsondan sonra nəzərə almaq lazımdır ki, bu məsələlərdə biliklər iyerarxiyası təşəkkül tapır və onun zirvəsini fəlsəfə ilə birlikdə məntiq və epistemologiya, elmi-kateqorial dilin danışıq dilindən ayrılması, onun ciddi qeyri-dəqiqliyini, dəyişikliklərinin səbəb, məntiq və mənasını anlamaq zərurəti təşkil edir. Burada fəlsəfə vahid bir tam şəlkində birləşmiş və fakt və məlumatların elm dilində ifadə olunduğu dərk edilərək onlardan alimə nəticə çıxarmağı öyrədən bir bilik kimi başa düşülür. Maraqlıdır ki, “Fəlsəfə nədir?” sualına dünya fəlsəfəsində bir çox cavablar verilir, amma Karnap, Kuayn və Devidsondan sonra onlara belə bir cavab da əlavə edilməlidir: fəlsəfə yalnız məntiq deyil, həm də şüurun tədqiqi və şüura aid məlumatların təhlili üsullarının idrakı vasitəsi ilə nəticə çıxarmaq qabiliyyətidir. Eyni zamanda, dildə, anlayışların mənasında, mentallıqda, tarixi və mədəni şüurun tədqiqində, cəmiyyətdə alimə münasibətdə və s. dəyişikliklər prosesini dərk etməyə və göstərməyə qadir sosiologiyanın fəlsəfi konteksti yaradılır. Bundan əlavə, belə bir sosiologiya, o cümlədən əxlaq, din, cinslərə, hakimiyyətə münasibət sosiologiyası cəmiyyətdə, fəlsəfənin özündə və s. baş verən proseslərin dərk edilmədi üçün zəruridir.
Qitə fəlsəfəsində məntiq və metafizikanın bəzi məsələləri haqqında
Bəzilərinin fransız və alman, digərlərinin isə bütün Avropa fəlsəfəsini ona aid etdiyi qitə fəlsəfəsi, bununla belə, nəinki postsovet, hətta Çin filosoflarının əsərlərinə gözə çarpan dərəcədə təsir göstərib. Düzdür, burada başqa bir problem vardır – tərcümə və tərcüməçi problemi, həm də ki, bu, yalnız linqvistik deyil, həm də fəlsəfi problemdir, zira tərcüməçinin mentallığı fəlsəfənin başa düşülməsinə təsir edir. Kontinental fəlsəfə müasir fəlsəfənin çox geniş və şaxələnmiş bir istiqamətidir. Burada məqalədə təhlil etməyəcəyimiz K.Marks və marksizmin iqtisadi fəlsəfəsi və sosiologiyası ilə yanaşı, metafizika və məntiq də xeyli yer alıb. Bununla belə, qeyd edək ki, həm Delöz, həm Derrida, həm də Habermas Liotar ilə birlikdə, hər halda, marksizmin elmi populyarlığını tam dəyərləndirmiş, lakin həm də onun kabusları məsələsini də aydınlaşdırmağa çalışmışlar. Prinsipcə, analitik fəlsəfə artıq Husserlin, A. Tarskinin yaradıcılığında təşəkkül etməyə başlamışdır; burada Popper və Vyana filosoflar dərnəyinin əsərlərini, Lvov-Varşava məktəbinin məntiqçilərini, A. Nort Uaythedi də xatırlamaq olar. Başqa sözlə, müddəaları və konseptlərində istifadə etdiyi dilin dəqiqliyinə böyük əhəmiyyət verən analitik fəlsəfənin inkişafına XX əsrin əvvəlləri və ortalarında qitə fəlsəfəsində də təkan verildiyini görmək olar. Məsələn, J. Derrida Hüsserlin «Начала геометрии» ("Həndəsənin əsasları" kitabına müqəddəməsində yazırdı ki, Hüsserl əsərlərinin son dövrlərə aid qrupunda, "həyati aləmin hissi, sonlu və elmdənəvvəlki materiala əsaslanaraq ideallaşdırma (təfəkkürdə mücərrəd anlayış yaratma- red.) və son həddə yaxınlaşma vasitəsi ilə" dəqiqlik hasil etməklə məşğul olurdu (14. səh.9-10). O, bundan çıxış edir ki, Hüsserldə söhbət dil, intersubyektivlik və dünya kimi ideal hadisələrin mümkünlüyünün ümumi və konkrtet şərtlərindən gedir, bu isə Husserlin fenomenoloji təsvir və o cümlədən, müxtəlif reduksiyaların təsviri üsullarını, özü də onları şübhəli saymayaraq, tədqiq etdiyi deməkdir
Derrida həmçinin hesab etmir ki, Hüsserl tərəfindən tarixiliyin tənqidi total, əsaslı idi, onun fikrincə, tarixilik fenomenologiyanın, tarixiliyə yeni bir dərinlik və tarixi refleksiya üçün yeni vasitələr verəcək dəqiq bir metodologiyanın mövzusu olmalıdır. Husserlə, onun fenomenologiyasına maraq J.F.Liotarda da özünü göstərir (17; 20). Özü də, o yazır ki, onun fenomenologiyasının yaranmasına subyektivizm və irrasionalizmin keçirdiyi böhran səbəb olub, sonra isə qeyd edir ki, o, idrakın idrakıdır (17, səh. 5-6). Bu məsələlər yalnız hüquqi dövlət və millətin deyil, həm də fəlsəfə ilə metafizikanın problemlərinə müraciət edən Y. Haberması da maraqlandırır (16).
Beləliklə, Derrida, Liotar və Habermas, bir çox qitə filosofları kimi, təkcə tarixi-fəlsəfi deyil, həm də konseptual metodoloji əsərlər yazmışlar: məsələn, Derridanın «О грамматологии» (1967 - "Qrammatologiya haqqında"), Liotarın «Феноменология» (1954 - "Fenomenologiya"), Delözün F. Qvattari ilə birlikdə yazdığı «Что такое философия» (1991 - "Fəlsəfə nədir") (15) kimi işlərini xatırlamaq olar. Derridanın fikrincə, qrammatika mövcud olmayan yazı haqqında elmidir, çünki təhlildə başlıcası bu və ya digər dildə konkret yazı (ədəbi abidələr və s.) deyil, mücərrəd yazı və oxumadır (mütaliə). Bu zaman dil geniş mənada başa düşülür, bu, həm elm, həm mədəniyyət dili, həm də ünsiyyət vasitəsidir. Onun üçün "yazı etosu" mətnin məna və əhəmiyyətini məntiqi surətdə açan suallar verməkdən ibarətdir, bu zaman həmçinin "doksa" ilə, təxmini biliklə daimi mübarizə aparmaq lazım olduğu nəzərdə tutulur. Onun üçün fəlsəfi mövzular üzərində düşünmək həm də yaşamağı öyrənmək demək idi, hərçənd onu Siseronun “Fəlsəfə ilə məşğul olmaq ölməyi öyrənmək deməkdir” müddəasının cəlb etdiyini də nəzərə almaq lazımdır. Lakin 80-ci illərdən sonra onun fəlsəfəsində kədər mövzusu xüsusi yer almağa başladı. Və həmin vaxtdan etibarən o, xatirə (yaddaş), kədər, keçmişin kabusları mövzusuna diqqətini artırdı. Delöz üçün fəlsəfə ilə məşğul olmaq konseptlər yaratmaq, həmçinin suallar tərtib etmək deməkdir. Bundan başqa, onun dost, dialoq aparıldığı həmsöhbət kimi başqası barədə ideyası maraqlıdır. Dialoqda dostun (başqasının) varlığı fəlsəfəyə obyektivlik və birgə fəaliyyətə meylilik konseptinin daxil edilməsidir. Ümumiyyətlə, bütün bu filosoflara bu və ya digər dərəcədə fəlsəfə və məntiqi dialoq aparmaq kimi başa düşmək xasdır. Bu zaman mətnin (yazılı) necə ifadə edildiyi və anlaşıldığının əhəmiyyəti dərk olunur. Mentallıq filosofun məntiq olmadan həll edilə bilməyən müəyyən bir vəzifəsinin olduğu dialoq kimi başa düşülür.
Məhz buna görə həmin filosoflarda ortaq loqosentrizm (sözmərkəzçiliyi) konseptinin olduğunu demək mümkündür, onların fenomenologiyası isə metafizika və məntiqin, məntiq və şüurun, dialoq və şüurun birləşməsinə gətirib çıxarır. Onlarda, elə Hüsserldə və daha əvvəl isə Kant və Hegeldə olduğu kimi, metafizikanın məntiqinə dərin maraq və diqqət nəzərə çarpır. Əslində, söhbət Husserlin metafizika və fenomenologiyasının həm analitik, həm də Avropa fəlsəfəsinə təsir etdiyindən gedir. Onların hər ikisində isə həm ingilis və Britaniya filosoflarının izlərini görmək olar. Onu da qeyd edək ki, Delöz, Derrida və Habermas siyasi fəlsəfə, tarix fəlsəfəsi problemlərinə, dil, tarix və mədəniyyət fəlsəfəsinin tədqiqinə bir çox əsərlər həsr etmişlər. Belə ki, Derrida «Призраки Маркса» (1993 - "Marksın kabusları") kitabında (yeri gəlmişkən, ABŞ-da da ingilis dilində nəşr olunub) vurğulayır ki, əsərin əsas vəzifəsi fəlsəfə və həyat arasındakı qarşılıqlı münasibətləri aydınlaşdırmaqdan ibarətdir (9). Və burada o, əslində, “başqası” probleminə qayıdır. Hesab edirik ki, onun fikrincə, başqasını anlamaq, Marksın kabuslarını unutmağa yox, başa düşməyə kömək etməlidir. Eyni zamanda, burada tarix, "mərhum başqasını" dərk etmək vasitəsi kimi keçmiş mövzusu bəyan edilir. Bizcə, onun təklif etdiyi mövzu təkcə avropalılar üçün xüsusi aktuallıq kəsb etmir. Bu gün keçmiş necə başa düşülür, alim onu necə dərk və təsvir edir, həmçinin cəmiyyətin şüuru onu necə anlayır, onların arasında dialoq necə olmalıdır? Bu məsələləri Delöz konseptlərə, o cümlədən “dost” və “başqası” anlayışlarına münasibət kontekstində təhlil edir. Onun fikrincə, konseptlər davamlı olur, hərçənd heç də hamısı bu cür deyil. Fəqət müxtəlif zamanlarda konseptlər fərqli surətdə başa düşülür, buna görə də, məsələn, neomarksizm, neopozitivizm, neopragmatizm yaranır, qnoseologiya əvəzinə isə epistemologiya istilahı işlədilir və s. Bu fikirlər keçmişə, keçmişin konseptlərinə böyük diqqət göstərən, amma onu necə, hansı anlayışların köməyi ilə araşdırmaq, müasir anlayışları keçmişə necə tətbiq etmək lazım olduğuna daha az diqqət yetirən fəlsəfəmiz üçün xüsusi maraq kəsb edir. Konsepti, onun necə, kim tərəfindən və nə vaxt yaradıldığını (varlığını), bu və ya digər mütəfəkkirin əsərində necə təfsir olunduğunu, konseptin dəyişmə prosesinin necə getdiyini (inkişafı və fərqlərini) izah etmək lazımdırmı? Obyekt, söz, ərazi kimi konseptləri fəlsəfədə necə əlaqələndirməli, subyekt necə obyektə çevrilir və s.? Fəlsəfə tariximizdə nadir hallarda belə məsələlər qoyulur, lakin onlar yalnız bu və ya digər mütəfəkkirin təlimlərini deyil, həm də bizim necə başqalaşdığımızı, zamanı necə dəyişdirdiyimizi başa düşməyə imkan verir. Bütün bu məsələlər məntiq və epistemologiya ilə sıx bağlıdır. Sonda onu da qeyd edək ki, XX əsrdə loqosentrizm bütün ciddi Qərb fəlsəfəsi üçün ümumi bir cəhətə çevrilir, hərçənd, əlbəttə ki, yalnız ondan ibarət deyil.
Müasir Azərbaycan fəlsəfəsi və etikasında epistemologiya (məntiq) haqqında
Düşüncələrimizin əsas pafosu loqosentrizmin elm və fəlsəfədə, xüsusən onun epistemologiya ilə məşğul olan qismində, qəbul edilməsi məqbul və zəruri olan yeganə mərkəzçilik olduğuna dair paradiqmanı anlamaqdan ibarətdir. Logocentrism bizə fəlsəfədə fənlərarası əlaqələrdən istifadə etməyə, mentallığımızı əvvəlcədən təyin edilmiş fenomen kimi deyil, bir proses kimi başa düşməyə imkan verir (2; 3; 4; 5). Həm də ki, o, fəlsəfəmizdə fəlsəfə tarixi və elm fəlsəfəsi üçün lazımdır. Çox vaxt elm filosoflarımız Karnap və Uaythedin yaxşı fəlsəfənin elm olduğu barədə tezislərini başqa şəkildə ifadə edirlər. Əslində, hər bir elm kimi, fəlsəfə bilikləri artıra da bilər, onların dəyişməsi prosesinin gedişi ilə maraqlanmayaraq həmin bilikləri yalnız təkrarlaya da bilər. Çox şey araşdırmaçının öz tədqiqat obyektinə necə yanaşmasından, hansı biliklərə yiyələndiyindən asılıdır. Bəzi digər filosoflar mədəniyyətlər və sivilizasiyalar kimi metodologiyaların da milli olduğunu düşünəndə unudurlar ki, bu konseptlərin özləri, məsələn, alman filosofları Herder, Fixte, Kant, Hegel və s. (9; 19) tərəfindən hazırlanıb.
Fəlsəfənin özü kimi filosofların da bir çox identikliyi olur, fəqət tədqiqatçını filosof edən şüuru fenomen, gerçəklik və zamanca inkişaf edən bir proses olaraq izah etmək qabiliyyətidir (12). Həm də ki, söhbət epistemologiyadan getdikdə, biz dərhal məntiq ilə, təkcə formal deyil, həm də qeyri-xətti, dialektik, səlis-qeyri-səlis, qeyri-formal və s. məntiqlə qarşılaşırıq. Təəssüf ki, sovet fəlsəfəsində çox vaxt fəlsəfi fənlərin fərqləndirilməsi o dərəcə sarsılmaz ənənəyə çevrilmişdi ki, indiyə qədər çoxları onun bütün fənlərinin fəlsəfi əlaqəsinin yaranması səbəbləri barədə məsələyə əhəmiyyət vermirlər. Əslində, bu əlaqə, görünür, başqa alimləri də narahat etməlidir. Azərbaycan fəlsəfə tarixinin yazılması kimi mühüm işlə məşğul olan tarixçilər çox vaxt bunu nəzərə almırlar ki, bizim birlik, cəmiyyət olaraq kim olduğumuz barədə sualla bərabər filosofun bir alim kimi digər alimlərdən nə ilə fərqlənməli olduğu, onun mentallığın dəyişməsi prosesini necə təhlil və təsvir etdiyi haqda suallara da cavab vermək lazımdır. O, bu bilikləri öz fəaliyyətində tətbiq etməlidir.
Dil, şüur və ya təcrübə – ХХ əsrdə fəlsəfənin müxtəlif variasiyalarına, bizcə, ümumi bir cəhət – məntiqə, epistemologiyaya malik olma – xas idi. Azərbaycan əsilli amerikalı alim Lutvi Zadənin yubileyinin ölkəmizdə geniş qeyd olunması məntiq və epistemologiyaya marağımızı yenidən dirçəltdi. Qeyd etmək lazımdır ki, məntiqə olan marağımız ikitərəflidir. Bir tərəfdən, Lütfi Zadənin məntiqi üzrə əsərlər nəşr olunub, digər tərəfdən isə bu məntiqin fəlsəfi araşdırmalarda tətbiq edilməsi, məsələn, onun vasitəsi ilə milli mədəniyyət və türk sivilizasiyasının qarşılıqlı əlaqələri və onların zamanca inkişafı konseptinin əsaslandırılması yollarını dərk etməyə cəhd göstərilir.
Epistemologiya məntiq və metodologiya məsələləri, məntiqi bilik və tədqiqat obyekti arasındakı əlaqələrin meydana çıxarılması və s. ilə məşğul olur ki, bu da problemlərin dərk edilməsini, o cümlədən məntiqin tətbiqi ilə həmin əlaqələrin davamlılığını yoxlamağı nəzərdə tutur. Epistemologiyada söhbət, əsasən, araşdırmanın fəlsəfi məzmunu ilə tədqiqatçının məntiqi prinsipləri arasındakı qarşılıqlı münasibətdən, onun elmi dilin, fakt və məlumatların müəyyən seçim qaydalarının qəbul etməsindən, nəticələrin hüdudlarından getməlidir. Bu komtekstdə epistemologiyanın tətbiqi ilə bağlı ziddiyyətləri, onun tətbiqinin hüdudları barəsindəki fikirləri də izah etmək olar.
Məntiq etika, estetika və fəlsəfə tarixindən daha dəyərli deyil, o yalnız fəlsəfədə etika və digər sahələr üzrə araşdırmalar üçün ilkin kontekstdir. Əxlaq nə qədər ənənəvi olsa da, zamanca dəyişir. Görünür, bu məsələlər digər elmlərdə də, məsələn, elə həmin biologiyada, mövcuddur. Məsələn, həyat və əcəl (ölüm) problemi ilə biologiyadan başqa fəlsəfə və metafizika da məşğul olur. Həkim və ya bioloq sözün tam mənasında dindar bir insan ola bilər, amma, bizcə, onun fəaliyyətində işlətdiyi öz instrumentarisi, məlumatlara öz münasibəti vardır. Fəqət məsələ təkcə biologiyanın fəlsəfi tərkib hissəsində deyil, həm də həyat və ölüm probleminə fəlsəfi yanaşmanın müəyyən dərəcədə tarixin, ictimai-humanitar problemlərin, materiya və şüurun dərk edilməsinə, süni intellektə münasibətə təsir etməsindədir. Burada həmçinin bəzi məntiqi öhdəliklərin və əsas məlumatlara malik olma xüsusunda məsuliyyətin qəbul edilməsi dərkinin filosofların qarşısında alim etikası problemlərini başqa cür qoyduğu görünür. Bu, yalnız müəyyən davranış standartlarının tələb edilməsi deyil, hər şeydən əvvəl, obyektiv elmi iş aparmaq prinsiplərinin gözləniməsində özünü göstərir.
Və nəhayət, dəqiqləşdirək: birincisi, bizcə, həm analitik, həm də kontinental Qərb fəlsəfəsində məntiq və epistemologiya problemlərinin aktuallaşması təmayülü vardır. Bundan başqa, bu problemlərə maraq metafizikada da aşkar edilib. Fəlsəfənin digər elmlərdən fərqi ondadır ki, sual vermək üçün bunun qaydalarını, müxtəlif elm sahələri, materiya və şüur, təcrübə və dil, həyat və ölüm, fərqli fizikalar arasında və s. qarşılıqlı əlaqələrin nədən ibarət olduğunu bilmək lazımdır. İkincisi, mədəniyyətlərin və onların sivilizasiyalarla əlaqələrinin zamanca necə dəyişdiyini izah edən epistemologiyanın işlənib hazırlanmasına ciddi ehtiyac vardır. Rabitə və informasiya texnologiyaları əsrində bu məsələlər xüsusi aktuallıq kəsb edir. Etiraf etməliyik ki, həmin məsələlər təkcə Qərb fəlsəfəsində deyil, bir çox ölkələrin fəlsəfəsində də aktuallaşmışdır. Bu cür konseptlərin köməyi ilə fəlsəfə tarix, yaddaş (xatirə) və keçmişi yenidən mənalandıra bilər. Üçüncüsü, fəlsəfə dünyanı, ətraf mühiti məfhumların, fəlsəfənin elmi dilinin köməyi ilə dərk edir. Bu dil fəlsəfəni yalnız konkret fəlsəfələrlə əlaqələndirməklə kifəyətlənmir, həm də onun adi dillərlə, təcrübə ilə əlaqələrini anlamağa kömək edir. Başqa ölkələrin fəlsəfəsində aktual olanların təhlili milli fəlsəfənin elmi-anlayış aparatını zənginləşdirməyə, adi gerçəkliyin "fərqləndirici xüsusiyyətlərini" araşdırmaq üçün "verilənlər", mövcudat mövzusunu dərk etməyə imkan verir. Dördüncüsü, fəlsəfi məfhumlar kimi tarix və mədəniyyət müəyyən konseptual məzmuna malikdir, millət və etnos, metafizika və epistemologiya anlayışları kimi onlar Qərb fəlsəfəsində təşəkkül tapıb, buna görə də həmin məfhumlara verdiyimiz mənaların, onların başqalarının verdiyi mənalarla nisbətinin müqayisəli kateqorial təhlilini aparmadan nəinki dünyada, hətta şüurumuzda, mədəniyyətimizdə və s. nələrin baş verdiyini anlamaq mümkün deyil. Beşincisi, mədəniyyəti dərk etmək üçün keçmişi yenidən “qurmaq” lazımdır. Və burada bu işi onun bizim verdiyimiz təfsiri ilə, müasir anlayışların vasitəsilə edə biləcəyimiz izahı ilə, bu işdə səlis-qeyri-səlis məntiqin oynadığı rol ilə əlaqələndirmək əhəmiyyət kəsb edir. Keçmişə suallar ünvanlayarkən biz onun dekonstruksiyası ilə məşğul oluruq, buna görə də bu işdə məntiqi cəhətdən səhvə yol verməmək vacibdir, yəni yalnız arxivlərə, materiallara və məlumatlara deyil, həm də keçmişi təhlili üçün məntiqi tətbiq etmək, məntiqi konseptlər və fəlsəfi əsaslar yaratmaq bacarığına ehtiyac vardır. Bu, ciddi problemdir və onu formal məntiqin köməyi ilə həll etmək mümkün deyil.
Ədəbiyyat
1. Ильхам Мамедзаде. Философия о современности, истории и культуре (О контурах историко-культурной эпистемологии. Баку, «Elm və təhsil», 2020.
2. İlham Məmmədzadə. Bir daha fəlsəfə haqqında. Bakı, “Elm və təhsil”, 2019.
3. İlham Məmmədzadə. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın bəzi fəlsəfi problemləri // Dovlət İdarəciliyi Nəzəriyyə və təcrubə №2 (70) 2020, səh.125.
4. Мамедзаде И.Р. Насими и некоторые вопросы философии культуры/ В книге Поэзия Насими – гимн человеку. Синтез духовно-культурных ценностей Востока и Запада М. «КАНОН-Плюс», 2021, с. 45
5. Мамедзаде И.Р., Махаматов Т.М. От религиозно-этнической цивилизации к глобальной: цивилизация тюркско- мусульманского мира//Век Глобализации. Исследования Современных Глобальных Процессов №4, 2020, с.36.
6. Американская философия. Введение М. «Идея Пресс» 2008.
7. Батлер-Боудон Том. 50 великих книг по философии. М.Бомбора, 2020.
8. А.У Голднер Наступающий кризис западной социологии. Санкт-Петербург, «Наука», 2003.
9. Simon Critchley. The Book of Dead Philosophers by Granta Publication, 2008.
10. Davidson, Donald. The Essential Davidson (Clarendon Press, Oxford, 2006.
11. Новая Философская Энциклопедия. В 4 т., т.1. М. «Мысль», 2010, с. 719
12. З.М.Оруджев. Природа человека и смысл истории. М. URSS, 2009.
13. Twelve Modern Philosophers Ed. By Christopher Belshaw and Gary Kemp, Blackwell Publishers Ltd, 2009.
14. Гуссерль/Деррида. Начала геометрии. Ad Marginem, М. 1996.
15. Жиль Делез, Феликс Гваттари. Что такое философия? М. Академический Проект, 2009.
16. Юрген Хабермас. Между натурализмом и религией. Философские статьи. «Весь мир», М. 2011.
17. Жан – Франсуа Лиотар. Феноменология. «Алетейя» Санкт-Петербург, 2001.
18. Лестер Эмбри. Рефлексивный анализ. Первоначальное введение в феноменологию .«Три квадрата» М. 2005.
19. Александр Кожев. Идея смерти в философии Гегеля. М. «Логос», «Прогресс-Традиция», 1998.
20. Современная французская философия. «Весь мир», М. 2000.
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun direktoru, professor
Prinsipcə, Qərb və Şərq fəlsəfəsinin bir-birindən əsaslı surətdə fərqləndiyi, mədəniyyət və sivilizasiyaların toqquşması prosesinin getdiyi barədə mübahisə etmək olar. Görünür, bu, doğru fikirlərdir, amma tam həqiqət deyil. Zira hər bir elm kimi, fəlsəfənin də müxtəlif ölkələrin fəlsəfi sistemləri arasında baş verdiyi ideya mübadiləsi nəticəsində inkişaf etdiyini inkar etmək olmaz. Bununla bərabər, hadisə və problemlərə fəlsəfi yanaşma deyilən fenomen də vardır. Əlbəttə, bu, milli fəlsəfi sistemlər qarşısında müəyyən tələblər qoyur, çünki onsuz fəlsəfi identiklik itirilə bilər. Buna görə də, milli ideyanın, milli fəlsəfə tarixinin bütün ideoloji məsələləri kompleksini inkişaf etdirərək, fəlsəfənin nəzəri əsaslarının – onların fəlsəfi düşüncə və araşdırmaların, metod və nöqteyi-nəzərlərin milli, regional və dini-mədəni xüsusiyyətləri ilə dəruni qarşılıqlı əlaqələrini anlayaraq – tədqiqinə imkan yaratmaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bizim fəlsəfi fikrimizdə, əsasən, etiraf edilir ki, Qərb düşüncəsini fikir rəqabəti və mübadiləsinin yeni ideya, cərəyan və tendensiyaların inkişafına gətirib çıxarması üçün öyrənmək və bilmək lazımdır .
Giriş
Əvvacə qeyd edək ki, ölkəmizdə Qərb fəlsəfəsinin öyrənilməsi sahəsində müəyyən ənənələr yaranıb. Kimsə ölkədə elm fəlsəfəsinin inkişafını, digərləri isə F.İsmayılov, Z. Orucov, N. Məmmədov, Ə. Abasov, Ə. Abbasov, F. Qurbanov və başqalarının əsərlərini xatırlaya bilər. Biz özümüz də dəfələrlə Qərb fəlsəfəsi və etikasının təhlilinə müraciət etmişik, N.Makiavelliyə həsr olunmuş əsərlərimiz həm İtaliya, həm də Rusiya elmi ədəbiyyatında vurğulanıb, müasir italyan və fransız fəlsəfəsi haqqında məqalələr və kitablarımız da məlumdur. Lakin məsələ, bütün əhəmiyyətinə baxmayaraq, İtaliya və ya Fransa fəlsəfəsinin ayrı-ayrı təmsilçiləri haqqında olan əsərlərdə deyil, Qərb fəlsəfəsi, elə bizim fəlsəfə də, təkcə müəyyən ölkə nümayəndələrinin yaradıcılığı və konseptlərdən ibarət deyil, həm də hər bir fəlsəfə üçün maraqlı olan ümumfəlsəfi hadisə, nəzəri məsələlərlə məşğul olan xüsusi fəaliyyət növüdür. Onun spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, qeyri-Avropa mədəniyyəti, o cümlədən, Azərbaycan filosoflarının istifadə etdikləri bir çox konseptlər Qərb filosofları tərəfindən əsaslandırılmışdır. Bunların arasında mədəniyyət, tarix və yaddaş konseptlərinin necə tərtib edildiyi barədə suala cavab verən fəlsəfi fənn olan epistemologiya da vardır.
Belə bir məqama fikir verək: müəlliflərimizin Qərb fəlsəfəsinə aid istinadlarında filosofların əsərləri və xüsusən XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərinə aid ən müasir fəlsəfi konseptlərin konseptual təhlili, demək olar ki, təmsil olunmayıb. Bir qayda olaraq, bizdə Qərb fəlsəfəsinin təhlili çox vaxt, bu anlayışın fəlsəfə üçün bütün şərtiliyinə baxmayaraq, postmodernizmlə, siyasi fəlsəfə və multikulturalizm arsenalından olan liberalizmin, ikili standartlar və Avropa mərkəzçiliyinin tənqidi ilə məhdudlaşır. Biz də bu məsələlərə bir çox məqalə və kitab həsr etmişik. (1, səh. 68-69). Ancaq, fikrimizcə, bütün fərqliliklərinə rəğmən filosofları birləşdirən bir məqam da vardır.
Ölkəmizdə analitik fəlsəfə, rasionalizm və metafizika, müasir materializm, həyat və ölüm problemləri üzrə, demək olar ki, heç bir tədqiqatın olmadığını nəzərə alaraq, biz fərziyyəmizi sübut etmək üçün lazımi əsasları məhz həmin istiqamətlərdə axtarmağı qərara aldıq. Bununla belə, müasir Azərbaycan fəlsəfəsində bu cərəyanlara, ideryalara maraq vardır və pandemiya şəraitində o daha da artıb. AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun pandemiya şəraitində fəlsəfi fəaliyyətə və süni intellekt, fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq problemlərinə həsr olunmuş iki elektron Almanaxına diqqət yetirək. Bu Almanaxlardakı məqalələrin təhlili müasir Qərb fəlsəfəsinin ən yaxşı nümayəndələrinin fəlsəfəmizə, şübhəsiz, dolayı da olsa da, təsir etdiyini və fəlsəfədə nəzəriyyənin dərkinin əhəmiyyət daşıdığını göstərir.
Müasir analitik və kontinental fəlsəfədə nəzəri məsələlər haqqında
Fikrimizcə, müasir Qərb fəlsəfəsində nəzəri kontekstdə iki cərəyan aktuallığa malikdir. Bu, ən görkəmli nümayəndələri D. Devidson, U. Kuayn olan analitik məktəbdir, onun alternativi isə qitə (kontinental) fəlsəfəsidir və sonuncuya daha çox parlaq filosof aiddir, məsələn, M. Fuko, J.F Liotar, J. Delöz, J. Derrida və Y. Habermas (2; 6; 9). Keçən illər ərzində yazdığımız əsərlərdə biz həm Fukoya, həm də Habermasa müəyyən diqqət yetirdiyimizdən, onların Azərbaycan fəlsəfəsi üçün maraq kəsb edə biləcək ideyalarına, sonuncuların ümumnəzəri və fəlsəfi aspektlərinə və yeni yanaşmalar tapmağa kömək etməsi üçün necə anlanması lazım olduğuna müraciət edəcəyik. Və nəhayət, bizcə, neopragmatizminin analitik fəlsəfəyə tam sığmadığı R. Rortini ayrıca qeyd edək. Onun ideya və etik mühakimələri həm nəzəri fəlsəfi, həm də etika sahəsində araşdırmaların inkişafına, əxlaqın təlimat kimi verilməməsi, onun biliklərdən asılı olaraq formalaşması, təsvir edilməsi və dəyişikliyə məruz qalması barədə düşüncələrin inkişafına stimul verir. Onu da qeyd etməmək olmaz ki, filosoflarımız öz işlərində daha çox kontinental filosoflardan sitat gətirir və Qərb fəlsəfəsindəki ümumi təmayülə, fəlsəfədə ümumnəzəri trendlərə yönəlişliyə daha az diqqət yetirirlər. Yeri gəlmişkən, bunu Amerika və Avropa filosoflarının heç də hamısı etiraf etmir. Çox ehtimal, bu, müəyyən dərəcədə həm də onunla əlaqədardır ki, qitə mütəfəkkirlərinin fəlsəfəsi ayrılmaz surətdə həyati çarpışmaların peripetiyaları ilə bağlıdır, bu zaman fəlsəfi düşüncələri həyatdan ayırmaq çətindir, amma analitik filosoflar və o cümləgən, Rorti, öz fərdi həyatlarının gerçəkliklərinə bir qədər biganədirlər (9; 10).
Analitik məktəbin bu düşüncə tərzi hələ XX əsrdə formalaşıb və B. Rassel və L. Vitgensteyn, K. Popper, R. Karnap və bir çox başqa anqlo-amerikan filosoflarında özünü göstərib (7; 13). Əlbəttə, bir tərəfdə məfhumlar, digər tərəfdə isə həyat vardır, anlayışlarla işi, linqvistik fəlsəfəni və məntiqi ayrıca adi bir insanın gerçəkliklərindən çox uzaq bir şey kimi başa düşürük. Aydındır ki, bu, yalnız xəyali bir həqiqətdir, əslində isə hər şey başqa cürdür. Dəqiq olmağa çalışan bütün başqa elmlər kimi fəlsəfə insan, din, tarix, siyasət və iqtisadiyyatla nələrin baş verdiyini anlamağa kömək edir. Empirik ənənə kateqorial təhlilə gətirib çıxarır və onun əsasında kamil və ciddi fəlsəfə elmi formalaşır. Fəlsəfə, məntiq və etikanın həyat və praktikanı izah edən anlayışlarla apardığı işin mahiyyəti dərk edilən zaman fəlsəfə insan həyatına tətbiq oluna bilər. Buna görə də fəlsəfənin digər elmlərdən, özü də yalnız tarix və ədəbiyyatdan deyil, həm də biologiya, fizika və kimyadan nə ilə fərqləndiyini, onun hökmlərinin nə dərəcə etibarlı olduğunu müəyyən etmək çox vacibdir. Bu məqam təkcə fəlsəfənin ən ümumi mövhumlardan istifadə edən bir elm kimi təsdiq edilməsinə deyil, həm də fəlsəfənin digər nəzəri fəaliyyət növləri ilə uyğunlaşdırılması və informasiyanın təcrübədən alınması və təcrübənin başqa elmlərdə istifadə edilməsi üsullarından faydalanma probleminin yaranmasına səbəb olur.
Fikrimizcə, bizim Karnap və müasirlərinin fəlsəfə (məntiq) və metafizikanı (kontinental fəlsəfəni) bir-birindən ayırmağa cəhd edərkən, Popper, Kuayn və Devidsonun məntiq, dil fəlsəfəsi və məna nəzəriyyəsi ilə məşğul olaraq onların arasında qarşılıqlı əlaqələrin dərkinə çalışmasına marağımız bununla bağlıdır. R. Karnapa görə, məsələn, M. Haydegger "Metafizika nədir?" əsərində mənasız işlə məşğul olur, çünki metafizik anlayışlar fövqəlempirik hadisəni ifadə edir, onların doğruluğunu (həqiqiliyini) yoxlamaq mümkün deyil. O, belə hesab edirdi ki, metafizika məntiqə qarşı köklənib. Buna görə də, analitik fəlsəfə əzəldən etika və estetikaya, dəyəri mühakimələrə tənqidi yanaşır və məntiqi təhlil metodunu inkişaf etdirir. Bizcə, o, məntiqi surətdə metafizikanın öhdəsindən gəlir. Bununla belə, Karnapın, elə Popperin də, metafizika haqqında məntiqlə metafizikanın qarşılıqlı əlaqələrinə yol açan başqa ideyaları da vardır (7; 13).
K. Popper «Логика исследования» (1934 - "Tədqiqat məntiqi") kitabında (1983-cü ildə rus dilində «Логика и рост научного знания» ("Elmi biliyin məntiqi və inkişafı") adı ilə nəşr olunub) qeyd edirdi ki, əgər nəzəriyyənin yanlış olub-olmadığını yoxlamaq üsulu (falsifiability – təkzibolunanlıq (təkzib oluna bilmə) və verifiability – yoxlanılanlıq (təsdiq oluna bilmə) yoxdursa, onu həqiqi, doğru hesab etmək olmaz (7; 13). Onun fikrincə, nəzəriyyə heç bir zaman tamamilə sübut olunan olmur. Və Popper fəlsəfədə metafizikaya, ciddilik (dəqiqlik), elmilik və metafizika arasında qarşılıqlı əlaqəqəyə yer saxlayaraq yazırdı ki, insanın həqiqətin hissəciyini ehtiva edən qənaəti (qəti fikri) ola bilər, fəqət onun həqiqiliyini yoxlamaq mümkün olmadığından o, elmə aid deyil. O, hesab edirdi ki, elə həmin yaradıcı intuisiya, ehsas (A. Berqson) elmdə kifayət qədər təsirlidir, hərçənd məntiqi təhlilə məruz qalmır.
Buna görə də gələcəkdə həm kontinental fəlsəfənin məntiqi və elmi təhlil ilə, həm də analitik fəlsəfənin metafizika ilə yalnız bir-birindən ayrılması və fərqlənməsi deyil, həm də onların qarşılıqlı əlaqələrinin yaranmasının baş verdiyini nəzərə almaq lazımdır; həmin proseslər sosioloqlar və filosoflar arasında da yer alır ki, bunun da nəticəsində sosiologiyada refleksiv sosiologiya formalaşır. Belə ki, Avropa fəlsəfəsi metafizika və etikanın ümumi məfhumlarının müəyyənləşdirilməsinə daha ciddi yanaşmağa başlayır, analitik fəlsəfə isə, əslində, analitik düşünüş üslubu yaradaraq din, əxlaq və etikanın analitik fəlsəfəsini, siyasi fəlsəfəni (R. Rorti, C. Rolz) və hətta analitik metafizika və refleksiv sosiologiyanı (A.U. Qoldner) tədqiqatçının özünüdərki və məntiqin tətbiqi, fenomenologiya haqqında mühakimələrin şəffaflığı tələbi ilə (L. Embri) birlikdə qəbul edir (6; 7; 8; 18). Burada xatırlamaq gərəkdir ki, bir çox tədqiqatçıların fikrincə, M.Fukonun epistemlər konsepsiyaşı, T.Kunun "elmi təfəkkür paradiqması" (2; 20) konseptindən bir o qədər də fərqlənmir. Kunun «Структура научных революций» ("Elmi inqilabların strukturu") kitabı Fukonun «Слова и вещи» (1971- "Sözlər və şeylər") əsərindən cəmi dörd il əvvəl nəşr olunub (2; 7; 8). Çox ehtimal, güman etmək lazımdır ki, Qərbin ən kamil filosofları, məsləklərindən asılı olmayaraq, idrakın xətti inkişaf modelinə inamdan, cəmiyyətin şüur və mentallığının mütləqləşdirilməsindən qurtulmaq üçün çarə axtarışındadırlar. Bu düşüncələrimiz Lütfi Zadənin səlis-qeyri-səlis məntiqinin meydana çıxmasına gətirib çıxarmış fəlsəfi təmayüllərin mənasını müəyyən qədər açmış olur. Qeyd edək ki, Lütfi Zadə məntiqi linqvistik dəyişən məfhumu və onun qiymətləri qismində qeyri-səlis çoxluqların çıxış etdiyi barədə fərziyyə əsasında yaradılıb. Beləliklə, onun məntiq aparatı intellektual fəaliyyətə xas ifadələrin qeyri-səlisliyi və qeyri -müəyyənliyini nəzərə alır. Bir çoxları, bu məntiqin daha çox Yaponiyada tətbiq olunduğuna əsaslanaraq, onun Şərq mentalitetinə uyğun olduğu fikrinə gəlib. Bəlkə də bu belədir, amma onun riyazi məntiq və analitik fəlsəfə ilə əlaqəsinin olduğunu vurğulamamaq olmaz.
Bu kontekstdə etiraf etmək lazımdır ki, fəlsəfənin dünyanın ən ümdə problemləri ilə məşğul olmasını, yəni ümumi zəka anlayışlarından faydalanmasını zəruri hesab edən Kuayn və Devidson tərəfindən çox iş görülüb. Kuayn dili sosial qabiliyyət sayırsa, onun mənimsənilməsi barədə məlumatlar subyektiv ola bilməz və bir çoxların müşahidəsi üçün əlçatan olmalıdır. Bu təqdirdə, Kuayna görə, sözün mənası fiziki stimullara cavabla əlaqələndirilmiş olur, başqa sözlə, hər hansı bir metafizikanın, fövqəlempirik anlayışların mənası elmin (fizikanın) köməyi ilə açılır. Devidson isə fəlsəfi məsələlərə unifikasiya edilmiş (vahid şəklə salınmış) cavab axtarışı ilə, yəni kənar müşahidəçi (radikal təfsirçi) mövqeyi xüsusunda araşdırmalarla məşğul olur. (13; 10; 11).
Məntiqlə məşğul olan Devidson, digər məntiqçilərdən fərqli olaraq, qərar qəbuletmə fəlsəfəsi, nəzəriyyəsi, hərəkət (fəaliyyət) nəzəriyyəsi ilə maraqlanıb. «Теория разумности» (1953 - "Zəkalılıq nəzəriyyəsi") adlı əsərində, özünün qeyd etdiyi kimi, o, bir çox müxtəlif şeyləri əlaqələndirə və ortaq məxrəcə gətirərək yazmağa başlayır. O, mahiyyət etibarilə, İ.Kanta və onun "fikir azadlığına" qayıdaraq etiraf edir ki, mental hadisələri elmin və materiyaya reduksiya etməyin vasitəsi ilə yəni onun "təfəkkür proseslərinin anomaliyası" adlandırdığı nəsnə ilə tam izah etmək mümkün deyil. İnsanın fikir azadlığı hərəkətdə olan materiyanın ziddidir (T. Hobbs) (9). Bu səbəbdən, o, radikal təfsirçi kimi tədqiqatçıya mental proseslər mövzusunda dərindən fikirləşməyə imkan verən epistemologiyanı aktuallaşdırır. O, öz obyektini, birincisi, düşündüyünü dərk edərək, ikincisi, nəyi nəzərdə tutduğunun bilərək, üçüncüsü, əhatəsindəki dünyada ətrafında nələrin baş verdiyindən hali olaraq təhlil etməlidir. Onun fikrincə, belə mövqe təfsirçiyə əldə etdiyi nəticələrin və məlumatların doğruluğunu və buna əmin olduğunu meydana çıxartmağa imkan verəcək. Başqa sözlə, mühakimənin məlumatlardan nəticələrə və dünya haqqında, tədqiqatçını əhatə edən aləm haqqında biliklərə aparan məntiqi və onun təfəkkür tərzinin təhlili Devidsona nəticə çıxarmaq üçün imkan yaradır (11). Yeri gəlmişkən, Devidsonun özü qeyd edirdi ki, epistemologiyanı yaratmaq və onda üçüncü şəxsin, radikal təfsirçinin mövqeyinin əhəmiyyəti və mənasını anlamaq, həmçinin nəzəriyyənin dəyərləndirilməsində nəzərə alınan dəlillərə lazımi məhdudiyyətləri qoymaq üçün o, Karnap və Kuaynın (o, buraya XX əsrin məşhur məntiqçisi A. Tarskini də əlavə edir) prinsipləri və göstərişlərinə əsaslanmışdır.
Qeyd edək ki, epistemologiya yalnız hər hansı bir hadisəni tədqiq etməyə imkan verən bilkləri, dünya haqqında, əşyanın özü barəsində deyil, həm də müşahidəçi, təfsirçi, alim haqqında bilikləri ehtiva edir. Bu məsələni biz tarixi-mədəni epistemologiyanın problemlərinə həsr olunmuş bəzi məqalə və kitablarımızda araşdırmışıq. O cümlədən, 2021-ci ildə nəşr edilmiş «Поэзия Насими – гимн человеку. Синтез духовно-культурных ценностей Востока и Запада» (“Nəsimi poeziyasında insan himni (Şərq və Qərbin mənəvi və mədəni dəyərlərinin sintezi, 2021)” kitabına daxil olmuş Nəsimi haqqında yazdığımız məqalədə. Görünür, Devidsondan sonra nəzərə almaq lazımdır ki, bu məsələlərdə biliklər iyerarxiyası təşəkkül tapır və onun zirvəsini fəlsəfə ilə birlikdə məntiq və epistemologiya, elmi-kateqorial dilin danışıq dilindən ayrılması, onun ciddi qeyri-dəqiqliyini, dəyişikliklərinin səbəb, məntiq və mənasını anlamaq zərurəti təşkil edir. Burada fəlsəfə vahid bir tam şəlkində birləşmiş və fakt və məlumatların elm dilində ifadə olunduğu dərk edilərək onlardan alimə nəticə çıxarmağı öyrədən bir bilik kimi başa düşülür. Maraqlıdır ki, “Fəlsəfə nədir?” sualına dünya fəlsəfəsində bir çox cavablar verilir, amma Karnap, Kuayn və Devidsondan sonra onlara belə bir cavab da əlavə edilməlidir: fəlsəfə yalnız məntiq deyil, həm də şüurun tədqiqi və şüura aid məlumatların təhlili üsullarının idrakı vasitəsi ilə nəticə çıxarmaq qabiliyyətidir. Eyni zamanda, dildə, anlayışların mənasında, mentallıqda, tarixi və mədəni şüurun tədqiqində, cəmiyyətdə alimə münasibətdə və s. dəyişikliklər prosesini dərk etməyə və göstərməyə qadir sosiologiyanın fəlsəfi konteksti yaradılır. Bundan əlavə, belə bir sosiologiya, o cümlədən əxlaq, din, cinslərə, hakimiyyətə münasibət sosiologiyası cəmiyyətdə, fəlsəfənin özündə və s. baş verən proseslərin dərk edilmədi üçün zəruridir.
Qitə fəlsəfəsində məntiq və metafizikanın bəzi məsələləri haqqında
Bəzilərinin fransız və alman, digərlərinin isə bütün Avropa fəlsəfəsini ona aid etdiyi qitə fəlsəfəsi, bununla belə, nəinki postsovet, hətta Çin filosoflarının əsərlərinə gözə çarpan dərəcədə təsir göstərib. Düzdür, burada başqa bir problem vardır – tərcümə və tərcüməçi problemi, həm də ki, bu, yalnız linqvistik deyil, həm də fəlsəfi problemdir, zira tərcüməçinin mentallığı fəlsəfənin başa düşülməsinə təsir edir. Kontinental fəlsəfə müasir fəlsəfənin çox geniş və şaxələnmiş bir istiqamətidir. Burada məqalədə təhlil etməyəcəyimiz K.Marks və marksizmin iqtisadi fəlsəfəsi və sosiologiyası ilə yanaşı, metafizika və məntiq də xeyli yer alıb. Bununla belə, qeyd edək ki, həm Delöz, həm Derrida, həm də Habermas Liotar ilə birlikdə, hər halda, marksizmin elmi populyarlığını tam dəyərləndirmiş, lakin həm də onun kabusları məsələsini də aydınlaşdırmağa çalışmışlar. Prinsipcə, analitik fəlsəfə artıq Husserlin, A. Tarskinin yaradıcılığında təşəkkül etməyə başlamışdır; burada Popper və Vyana filosoflar dərnəyinin əsərlərini, Lvov-Varşava məktəbinin məntiqçilərini, A. Nort Uaythedi də xatırlamaq olar. Başqa sözlə, müddəaları və konseptlərində istifadə etdiyi dilin dəqiqliyinə böyük əhəmiyyət verən analitik fəlsəfənin inkişafına XX əsrin əvvəlləri və ortalarında qitə fəlsəfəsində də təkan verildiyini görmək olar. Məsələn, J. Derrida Hüsserlin «Начала геометрии» ("Həndəsənin əsasları" kitabına müqəddəməsində yazırdı ki, Hüsserl əsərlərinin son dövrlərə aid qrupunda, "həyati aləmin hissi, sonlu və elmdənəvvəlki materiala əsaslanaraq ideallaşdırma (təfəkkürdə mücərrəd anlayış yaratma- red.) və son həddə yaxınlaşma vasitəsi ilə" dəqiqlik hasil etməklə məşğul olurdu (14. səh.9-10). O, bundan çıxış edir ki, Hüsserldə söhbət dil, intersubyektivlik və dünya kimi ideal hadisələrin mümkünlüyünün ümumi və konkrtet şərtlərindən gedir, bu isə Husserlin fenomenoloji təsvir və o cümlədən, müxtəlif reduksiyaların təsviri üsullarını, özü də onları şübhəli saymayaraq, tədqiq etdiyi deməkdir
Derrida həmçinin hesab etmir ki, Hüsserl tərəfindən tarixiliyin tənqidi total, əsaslı idi, onun fikrincə, tarixilik fenomenologiyanın, tarixiliyə yeni bir dərinlik və tarixi refleksiya üçün yeni vasitələr verəcək dəqiq bir metodologiyanın mövzusu olmalıdır. Husserlə, onun fenomenologiyasına maraq J.F.Liotarda da özünü göstərir (17; 20). Özü də, o yazır ki, onun fenomenologiyasının yaranmasına subyektivizm və irrasionalizmin keçirdiyi böhran səbəb olub, sonra isə qeyd edir ki, o, idrakın idrakıdır (17, səh. 5-6). Bu məsələlər yalnız hüquqi dövlət və millətin deyil, həm də fəlsəfə ilə metafizikanın problemlərinə müraciət edən Y. Haberması da maraqlandırır (16).
Beləliklə, Derrida, Liotar və Habermas, bir çox qitə filosofları kimi, təkcə tarixi-fəlsəfi deyil, həm də konseptual metodoloji əsərlər yazmışlar: məsələn, Derridanın «О грамматологии» (1967 - "Qrammatologiya haqqında"), Liotarın «Феноменология» (1954 - "Fenomenologiya"), Delözün F. Qvattari ilə birlikdə yazdığı «Что такое философия» (1991 - "Fəlsəfə nədir") (15) kimi işlərini xatırlamaq olar. Derridanın fikrincə, qrammatika mövcud olmayan yazı haqqında elmidir, çünki təhlildə başlıcası bu və ya digər dildə konkret yazı (ədəbi abidələr və s.) deyil, mücərrəd yazı və oxumadır (mütaliə). Bu zaman dil geniş mənada başa düşülür, bu, həm elm, həm mədəniyyət dili, həm də ünsiyyət vasitəsidir. Onun üçün "yazı etosu" mətnin məna və əhəmiyyətini məntiqi surətdə açan suallar verməkdən ibarətdir, bu zaman həmçinin "doksa" ilə, təxmini biliklə daimi mübarizə aparmaq lazım olduğu nəzərdə tutulur. Onun üçün fəlsəfi mövzular üzərində düşünmək həm də yaşamağı öyrənmək demək idi, hərçənd onu Siseronun “Fəlsəfə ilə məşğul olmaq ölməyi öyrənmək deməkdir” müddəasının cəlb etdiyini də nəzərə almaq lazımdır. Lakin 80-ci illərdən sonra onun fəlsəfəsində kədər mövzusu xüsusi yer almağa başladı. Və həmin vaxtdan etibarən o, xatirə (yaddaş), kədər, keçmişin kabusları mövzusuna diqqətini artırdı. Delöz üçün fəlsəfə ilə məşğul olmaq konseptlər yaratmaq, həmçinin suallar tərtib etmək deməkdir. Bundan başqa, onun dost, dialoq aparıldığı həmsöhbət kimi başqası barədə ideyası maraqlıdır. Dialoqda dostun (başqasının) varlığı fəlsəfəyə obyektivlik və birgə fəaliyyətə meylilik konseptinin daxil edilməsidir. Ümumiyyətlə, bütün bu filosoflara bu və ya digər dərəcədə fəlsəfə və məntiqi dialoq aparmaq kimi başa düşmək xasdır. Bu zaman mətnin (yazılı) necə ifadə edildiyi və anlaşıldığının əhəmiyyəti dərk olunur. Mentallıq filosofun məntiq olmadan həll edilə bilməyən müəyyən bir vəzifəsinin olduğu dialoq kimi başa düşülür.
Məhz buna görə həmin filosoflarda ortaq loqosentrizm (sözmərkəzçiliyi) konseptinin olduğunu demək mümkündür, onların fenomenologiyası isə metafizika və məntiqin, məntiq və şüurun, dialoq və şüurun birləşməsinə gətirib çıxarır. Onlarda, elə Hüsserldə və daha əvvəl isə Kant və Hegeldə olduğu kimi, metafizikanın məntiqinə dərin maraq və diqqət nəzərə çarpır. Əslində, söhbət Husserlin metafizika və fenomenologiyasının həm analitik, həm də Avropa fəlsəfəsinə təsir etdiyindən gedir. Onların hər ikisində isə həm ingilis və Britaniya filosoflarının izlərini görmək olar. Onu da qeyd edək ki, Delöz, Derrida və Habermas siyasi fəlsəfə, tarix fəlsəfəsi problemlərinə, dil, tarix və mədəniyyət fəlsəfəsinin tədqiqinə bir çox əsərlər həsr etmişlər. Belə ki, Derrida «Призраки Маркса» (1993 - "Marksın kabusları") kitabında (yeri gəlmişkən, ABŞ-da da ingilis dilində nəşr olunub) vurğulayır ki, əsərin əsas vəzifəsi fəlsəfə və həyat arasındakı qarşılıqlı münasibətləri aydınlaşdırmaqdan ibarətdir (9). Və burada o, əslində, “başqası” probleminə qayıdır. Hesab edirik ki, onun fikrincə, başqasını anlamaq, Marksın kabuslarını unutmağa yox, başa düşməyə kömək etməlidir. Eyni zamanda, burada tarix, "mərhum başqasını" dərk etmək vasitəsi kimi keçmiş mövzusu bəyan edilir. Bizcə, onun təklif etdiyi mövzu təkcə avropalılar üçün xüsusi aktuallıq kəsb etmir. Bu gün keçmiş necə başa düşülür, alim onu necə dərk və təsvir edir, həmçinin cəmiyyətin şüuru onu necə anlayır, onların arasında dialoq necə olmalıdır? Bu məsələləri Delöz konseptlərə, o cümlədən “dost” və “başqası” anlayışlarına münasibət kontekstində təhlil edir. Onun fikrincə, konseptlər davamlı olur, hərçənd heç də hamısı bu cür deyil. Fəqət müxtəlif zamanlarda konseptlər fərqli surətdə başa düşülür, buna görə də, məsələn, neomarksizm, neopozitivizm, neopragmatizm yaranır, qnoseologiya əvəzinə isə epistemologiya istilahı işlədilir və s. Bu fikirlər keçmişə, keçmişin konseptlərinə böyük diqqət göstərən, amma onu necə, hansı anlayışların köməyi ilə araşdırmaq, müasir anlayışları keçmişə necə tətbiq etmək lazım olduğuna daha az diqqət yetirən fəlsəfəmiz üçün xüsusi maraq kəsb edir. Konsepti, onun necə, kim tərəfindən və nə vaxt yaradıldığını (varlığını), bu və ya digər mütəfəkkirin əsərində necə təfsir olunduğunu, konseptin dəyişmə prosesinin necə getdiyini (inkişafı və fərqlərini) izah etmək lazımdırmı? Obyekt, söz, ərazi kimi konseptləri fəlsəfədə necə əlaqələndirməli, subyekt necə obyektə çevrilir və s.? Fəlsəfə tariximizdə nadir hallarda belə məsələlər qoyulur, lakin onlar yalnız bu və ya digər mütəfəkkirin təlimlərini deyil, həm də bizim necə başqalaşdığımızı, zamanı necə dəyişdirdiyimizi başa düşməyə imkan verir. Bütün bu məsələlər məntiq və epistemologiya ilə sıx bağlıdır. Sonda onu da qeyd edək ki, XX əsrdə loqosentrizm bütün ciddi Qərb fəlsəfəsi üçün ümumi bir cəhətə çevrilir, hərçənd, əlbəttə ki, yalnız ondan ibarət deyil.
Müasir Azərbaycan fəlsəfəsi və etikasında epistemologiya (məntiq) haqqında
Düşüncələrimizin əsas pafosu loqosentrizmin elm və fəlsəfədə, xüsusən onun epistemologiya ilə məşğul olan qismində, qəbul edilməsi məqbul və zəruri olan yeganə mərkəzçilik olduğuna dair paradiqmanı anlamaqdan ibarətdir. Logocentrism bizə fəlsəfədə fənlərarası əlaqələrdən istifadə etməyə, mentallığımızı əvvəlcədən təyin edilmiş fenomen kimi deyil, bir proses kimi başa düşməyə imkan verir (2; 3; 4; 5). Həm də ki, o, fəlsəfəmizdə fəlsəfə tarixi və elm fəlsəfəsi üçün lazımdır. Çox vaxt elm filosoflarımız Karnap və Uaythedin yaxşı fəlsəfənin elm olduğu barədə tezislərini başqa şəkildə ifadə edirlər. Əslində, hər bir elm kimi, fəlsəfə bilikləri artıra da bilər, onların dəyişməsi prosesinin gedişi ilə maraqlanmayaraq həmin bilikləri yalnız təkrarlaya da bilər. Çox şey araşdırmaçının öz tədqiqat obyektinə necə yanaşmasından, hansı biliklərə yiyələndiyindən asılıdır. Bəzi digər filosoflar mədəniyyətlər və sivilizasiyalar kimi metodologiyaların da milli olduğunu düşünəndə unudurlar ki, bu konseptlərin özləri, məsələn, alman filosofları Herder, Fixte, Kant, Hegel və s. (9; 19) tərəfindən hazırlanıb.
Fəlsəfənin özü kimi filosofların da bir çox identikliyi olur, fəqət tədqiqatçını filosof edən şüuru fenomen, gerçəklik və zamanca inkişaf edən bir proses olaraq izah etmək qabiliyyətidir (12). Həm də ki, söhbət epistemologiyadan getdikdə, biz dərhal məntiq ilə, təkcə formal deyil, həm də qeyri-xətti, dialektik, səlis-qeyri-səlis, qeyri-formal və s. məntiqlə qarşılaşırıq. Təəssüf ki, sovet fəlsəfəsində çox vaxt fəlsəfi fənlərin fərqləndirilməsi o dərəcə sarsılmaz ənənəyə çevrilmişdi ki, indiyə qədər çoxları onun bütün fənlərinin fəlsəfi əlaqəsinin yaranması səbəbləri barədə məsələyə əhəmiyyət vermirlər. Əslində, bu əlaqə, görünür, başqa alimləri də narahat etməlidir. Azərbaycan fəlsəfə tarixinin yazılması kimi mühüm işlə məşğul olan tarixçilər çox vaxt bunu nəzərə almırlar ki, bizim birlik, cəmiyyət olaraq kim olduğumuz barədə sualla bərabər filosofun bir alim kimi digər alimlərdən nə ilə fərqlənməli olduğu, onun mentallığın dəyişməsi prosesini necə təhlil və təsvir etdiyi haqda suallara da cavab vermək lazımdır. O, bu bilikləri öz fəaliyyətində tətbiq etməlidir.
Dil, şüur və ya təcrübə – ХХ əsrdə fəlsəfənin müxtəlif variasiyalarına, bizcə, ümumi bir cəhət – məntiqə, epistemologiyaya malik olma – xas idi. Azərbaycan əsilli amerikalı alim Lutvi Zadənin yubileyinin ölkəmizdə geniş qeyd olunması məntiq və epistemologiyaya marağımızı yenidən dirçəltdi. Qeyd etmək lazımdır ki, məntiqə olan marağımız ikitərəflidir. Bir tərəfdən, Lütfi Zadənin məntiqi üzrə əsərlər nəşr olunub, digər tərəfdən isə bu məntiqin fəlsəfi araşdırmalarda tətbiq edilməsi, məsələn, onun vasitəsi ilə milli mədəniyyət və türk sivilizasiyasının qarşılıqlı əlaqələri və onların zamanca inkişafı konseptinin əsaslandırılması yollarını dərk etməyə cəhd göstərilir.
Epistemologiya məntiq və metodologiya məsələləri, məntiqi bilik və tədqiqat obyekti arasındakı əlaqələrin meydana çıxarılması və s. ilə məşğul olur ki, bu da problemlərin dərk edilməsini, o cümlədən məntiqin tətbiqi ilə həmin əlaqələrin davamlılığını yoxlamağı nəzərdə tutur. Epistemologiyada söhbət, əsasən, araşdırmanın fəlsəfi məzmunu ilə tədqiqatçının məntiqi prinsipləri arasındakı qarşılıqlı münasibətdən, onun elmi dilin, fakt və məlumatların müəyyən seçim qaydalarının qəbul etməsindən, nəticələrin hüdudlarından getməlidir. Bu komtekstdə epistemologiyanın tətbiqi ilə bağlı ziddiyyətləri, onun tətbiqinin hüdudları barəsindəki fikirləri də izah etmək olar.
Məntiq etika, estetika və fəlsəfə tarixindən daha dəyərli deyil, o yalnız fəlsəfədə etika və digər sahələr üzrə araşdırmalar üçün ilkin kontekstdir. Əxlaq nə qədər ənənəvi olsa da, zamanca dəyişir. Görünür, bu məsələlər digər elmlərdə də, məsələn, elə həmin biologiyada, mövcuddur. Məsələn, həyat və əcəl (ölüm) problemi ilə biologiyadan başqa fəlsəfə və metafizika da məşğul olur. Həkim və ya bioloq sözün tam mənasında dindar bir insan ola bilər, amma, bizcə, onun fəaliyyətində işlətdiyi öz instrumentarisi, məlumatlara öz münasibəti vardır. Fəqət məsələ təkcə biologiyanın fəlsəfi tərkib hissəsində deyil, həm də həyat və ölüm probleminə fəlsəfi yanaşmanın müəyyən dərəcədə tarixin, ictimai-humanitar problemlərin, materiya və şüurun dərk edilməsinə, süni intellektə münasibətə təsir etməsindədir. Burada həmçinin bəzi məntiqi öhdəliklərin və əsas məlumatlara malik olma xüsusunda məsuliyyətin qəbul edilməsi dərkinin filosofların qarşısında alim etikası problemlərini başqa cür qoyduğu görünür. Bu, yalnız müəyyən davranış standartlarının tələb edilməsi deyil, hər şeydən əvvəl, obyektiv elmi iş aparmaq prinsiplərinin gözləniməsində özünü göstərir.
Və nəhayət, dəqiqləşdirək: birincisi, bizcə, həm analitik, həm də kontinental Qərb fəlsəfəsində məntiq və epistemologiya problemlərinin aktuallaşması təmayülü vardır. Bundan başqa, bu problemlərə maraq metafizikada da aşkar edilib. Fəlsəfənin digər elmlərdən fərqi ondadır ki, sual vermək üçün bunun qaydalarını, müxtəlif elm sahələri, materiya və şüur, təcrübə və dil, həyat və ölüm, fərqli fizikalar arasında və s. qarşılıqlı əlaqələrin nədən ibarət olduğunu bilmək lazımdır. İkincisi, mədəniyyətlərin və onların sivilizasiyalarla əlaqələrinin zamanca necə dəyişdiyini izah edən epistemologiyanın işlənib hazırlanmasına ciddi ehtiyac vardır. Rabitə və informasiya texnologiyaları əsrində bu məsələlər xüsusi aktuallıq kəsb edir. Etiraf etməliyik ki, həmin məsələlər təkcə Qərb fəlsəfəsində deyil, bir çox ölkələrin fəlsəfəsində də aktuallaşmışdır. Bu cür konseptlərin köməyi ilə fəlsəfə tarix, yaddaş (xatirə) və keçmişi yenidən mənalandıra bilər. Üçüncüsü, fəlsəfə dünyanı, ətraf mühiti məfhumların, fəlsəfənin elmi dilinin köməyi ilə dərk edir. Bu dil fəlsəfəni yalnız konkret fəlsəfələrlə əlaqələndirməklə kifəyətlənmir, həm də onun adi dillərlə, təcrübə ilə əlaqələrini anlamağa kömək edir. Başqa ölkələrin fəlsəfəsində aktual olanların təhlili milli fəlsəfənin elmi-anlayış aparatını zənginləşdirməyə, adi gerçəkliyin "fərqləndirici xüsusiyyətlərini" araşdırmaq üçün "verilənlər", mövcudat mövzusunu dərk etməyə imkan verir. Dördüncüsü, fəlsəfi məfhumlar kimi tarix və mədəniyyət müəyyən konseptual məzmuna malikdir, millət və etnos, metafizika və epistemologiya anlayışları kimi onlar Qərb fəlsəfəsində təşəkkül tapıb, buna görə də həmin məfhumlara verdiyimiz mənaların, onların başqalarının verdiyi mənalarla nisbətinin müqayisəli kateqorial təhlilini aparmadan nəinki dünyada, hətta şüurumuzda, mədəniyyətimizdə və s. nələrin baş verdiyini anlamaq mümkün deyil. Beşincisi, mədəniyyəti dərk etmək üçün keçmişi yenidən “qurmaq” lazımdır. Və burada bu işi onun bizim verdiyimiz təfsiri ilə, müasir anlayışların vasitəsilə edə biləcəyimiz izahı ilə, bu işdə səlis-qeyri-səlis məntiqin oynadığı rol ilə əlaqələndirmək əhəmiyyət kəsb edir. Keçmişə suallar ünvanlayarkən biz onun dekonstruksiyası ilə məşğul oluruq, buna görə də bu işdə məntiqi cəhətdən səhvə yol verməmək vacibdir, yəni yalnız arxivlərə, materiallara və məlumatlara deyil, həm də keçmişi təhlili üçün məntiqi tətbiq etmək, məntiqi konseptlər və fəlsəfi əsaslar yaratmaq bacarığına ehtiyac vardır. Bu, ciddi problemdir və onu formal məntiqin köməyi ilə həll etmək mümkün deyil.
Ədəbiyyat
1. Ильхам Мамедзаде. Философия о современности, истории и культуре (О контурах историко-культурной эпистемологии. Баку, «Elm və təhsil», 2020.
2. İlham Məmmədzadə. Bir daha fəlsəfə haqqında. Bakı, “Elm və təhsil”, 2019.
3. İlham Məmmədzadə. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın bəzi fəlsəfi problemləri // Dovlət İdarəciliyi Nəzəriyyə və təcrubə №2 (70) 2020, səh.125.
4. Мамедзаде И.Р. Насими и некоторые вопросы философии культуры/ В книге Поэзия Насими – гимн человеку. Синтез духовно-культурных ценностей Востока и Запада М. «КАНОН-Плюс», 2021, с. 45
5. Мамедзаде И.Р., Махаматов Т.М. От религиозно-этнической цивилизации к глобальной: цивилизация тюркско- мусульманского мира//Век Глобализации. Исследования Современных Глобальных Процессов №4, 2020, с.36.
6. Американская философия. Введение М. «Идея Пресс» 2008.
7. Батлер-Боудон Том. 50 великих книг по философии. М.Бомбора, 2020.
8. А.У Голднер Наступающий кризис западной социологии. Санкт-Петербург, «Наука», 2003.
9. Simon Critchley. The Book of Dead Philosophers by Granta Publication, 2008.
10. Davidson, Donald. The Essential Davidson (Clarendon Press, Oxford, 2006.
11. Новая Философская Энциклопедия. В 4 т., т.1. М. «Мысль», 2010, с. 719
12. З.М.Оруджев. Природа человека и смысл истории. М. URSS, 2009.
13. Twelve Modern Philosophers Ed. By Christopher Belshaw and Gary Kemp, Blackwell Publishers Ltd, 2009.
14. Гуссерль/Деррида. Начала геометрии. Ad Marginem, М. 1996.
15. Жиль Делез, Феликс Гваттари. Что такое философия? М. Академический Проект, 2009.
16. Юрген Хабермас. Между натурализмом и религией. Философские статьи. «Весь мир», М. 2011.
17. Жан – Франсуа Лиотар. Феноменология. «Алетейя» Санкт-Петербург, 2001.
18. Лестер Эмбри. Рефлексивный анализ. Первоначальное введение в феноменологию .«Три квадрата» М. 2005.
19. Александр Кожев. Идея смерти в философии Гегеля. М. «Логос», «Прогресс-Традиция», 1998.
20. Современная французская философия. «Весь мир», М. 2000.