30.01.2025, 11:24 - Baxış sayı: 30

Cavad Heyət və 45 yaşlı "Varlıq" dərgisinin birinci sayı


Eynulla MƏDƏTLİ
AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir

Doktor Cavad Heyətin anadan olmasının 100 və "Varlıq" dərgisinin 45 illiyinə həsr olunur. 

2025-ci ilin mayın 24-də Doktor Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illiyi tamamlanacaq. Eyni zamanda, onun təhsilini qoyduğu, sahiblik və redaktorluq etdiyi, şəxsi vəsaiti ilə maliyyələşdirdiyi "Varlıq" jurnalının (jurnalının) bu il 45 yaşı tamam olur. Qəlbində və əməllərində böyük Azərbaycan sevgisini yaşadan və təmsil edən bu nurlu şəxsiyyəti müdafiə edir və qiymətləndirirdilər. Güney Azərbaycanda haqlı olaraq Dədə Qorquda bənzədilən və el ağsaqqalı, vətənpərvər ziyalı kimi tanınan Doktor Cavad Heyət vətəni İranı ürəkdən sevən və onun elminə, mədəniyyətinə sədaqətlə xidmət edən alim və mütəfəkkir idi. İranda cərrahlıq sahəsində bir sıraların və tibb dərslərinin müəllifi olan həkim kimi, eyni, hələ Qacarlar dövründə ilk dəfə olaraq adlandırılan-sanlı ailənin mənsubu kimi həm şahlıq dönəmində, həm də İslam Cümhuriyyəti zamanında özünün ədəbiyyatı, mədəniyyəti, dilçilik, fəlsəfə, ilahiyyat və sair dizayn tədqiqatları ilə şan-şöhrət qazanmışdı. İstanbulda tibb təhsili alması və yaranan ailə bağları bu ölkəyə, ardınca bütün türk xalqlarına onun gənclik dövründən formalaşan maraq və sevgisini daha da artırmışdı. Hələ sovetlər dönəmində, 1982-ci və 1987-ci illərdə Azərbaycanın tanınmış tibb professoru Nurəddin Rzayevin dəvəti Bakıya gəlməyə nail olmuş, Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov və başqa məşhur alim və ədəbiyyatlarımızla tanışlıq və dostluq əlaqələri qurmuşdu. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra daha tez-tez Azərbaycan Respublikasına səfər edən Cavad Heyət bizim tanınmış elm və mədəniyyət xadimlərimizin, yaradıcı ziyalılarımızın çevrəsində sevilən və seçilən həmtənimizə çevrilmişdi. Onun milli istiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə böyük şaxsiyyətlərin böyük dostluğundan daha böyük uğur idi və xarici səbəblər öyrənmək güneyli-quzeyliyə bölünmüş Azərbaycan xalqının vahidliyinin, birliyinin və bölünməməsinin təcəssümü idi. Cavad Heyət Azərbaycanın bir çox Universitetlərinin və elmi qurumların fəxri doktoru seçilmiş, 70 illiyi, 80 illiyi, 85 illiyi yüksək səviyyədə yüksək səviyyədə qeyd edilmiş, bir çox kitabları burada edilmiş, çoxlu sayda kitablar, məqalələr yazılmışdır. Ömrünün aylarına qədər bərpasını bərpa etməkdən, Azərbaycanın həm Güneyində, həm də Quzeyində maarifçilik fəaliyyətini davam etdirməkdən vəz keçib. Bu sətirlərin müəllifinin 1993-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetində Doktor Cavad Heyətlə tanışlıqdan başlanan dostluqda Tehranda diplomatik xidmətlə çalışdığı 1996-2001-ci illərdə dövlət büdcəsinin dövlət büdcəsi daha yaxın və səmimanə olub və bu mənəvi bağlılıq böyük şəxsiyyətin vəfatınadək davam edib.    

 Doktor Cavad Heyət 13 avqust 2014-cü ildə Bakıda vəfat etdi.  Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında avqustun 14-də bu böyük mütəfəkkirlə vida mərasimi keçirilmiş, vəsiyyətinə uyğun olaraq Bakıda, dövlət səviyyəsində təşkil olunan mərasimlə İkinci Fəxri xiyabanda dəfn edildi. Cavad Heyət məzarı ilə də Azərbaycan Milli Hökumətinin başçısı Seyid Cəfər Pişəvəri kimi, Güneylə Quzey arasında mənəvi-ruhi körpü missiyasını yerinə yetirir.

Ulu öndər Heydər Əliyev Cavad Heyətin şəxsiyyətini, milli-mədəni sahədəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi və bir neçə dəfə onu qəbul edərək səmimi söhbətlər etmişdi. Cavad Heyət 2007-ci il iyunun 23-də Tehranda "Azərtac"a müsahibəsində Heydər Əliyevin onu özünə dost bilməsini yüksək dəyərləndirərək deyirdi ki, mən bu bu dahi insanın fikirlərindən, sözlərindən, prinsiplərindən həmişə bəhrələnmişəm. O, həqiqətən öndər, dahi şəxsiyyət idi. Azərbaycanı bəlalardan xilas etmiş Heydər Əliyev ən böyük adlara layiqdir.

Prezident İlham Əliyev də Cavad Heyətə diqqət və qayğı göstərirdi.  2005-ci il iyunun 27-də Prezidentimiz onu qəbul etmiş, fəaliyyətini yüksək dəyərləndirmiş və ölkəmizə tez-tez səfərə gələn bu fədakar alimimizə Bakının mərkəzində ev hədiyyə etmişdi. Həyatının son 9 ilini Bakıya gələndə Nizami küçəsindəki geniş  evində keçirən Doktor Cavad Heyətin qapısı həm bütün xəstələrinin, həm də dostlarının üzünə açıq idi. Cavad Heyət Heydər Əliyev siyasətinin Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirildiyinə çox sevinirdi. O demişdi: "Mən inanıram ki, Azərbaycan Prezident Heydər Əliyev yolu ilə sonadək inamla irəliləyəcəkdir. Çünki İlham Əliyevin bu şərəfli missiyada güvəndiyi Azərbaycan xalqı, bəhrələndiyi Heydər Əliyev dühasıdır".

Qeyd edilməlidir ki, Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı, ölkəmizin ən ağır günlərində dünya şöhrətli cərrah, Tehranda "Cavid" klinikasının rəisi Doktor Cavad Heyət Birinci Qarabağ müharibəsində yaralanmış 150 nəfər vətəndaşımızın İranda müalicəsini təmin etmiş, onlarla Qarabağ qazisini həyata qaytarmış, Cənubi Azərbaycan həkimlərini Azərbaycanda və İranın müxtəlif şəhərlərində yaralı əsgərlərimizin müalicəsinə cəlb etmiş, ölkəmizə tibbi dəstək sahəsində çox geniş miqyaslı fəaliyyət göstərmişdi. Ermənistanın Qarabağı işğalının və xalqımıza divan tutulmasının ağrılarını yaşayan Doktor Cavad Heyətin bununla əlaqədar 1993-cü ildə Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirələ göndərdiyi məktubunu həm də "Varlıq" dərgisində dərc etməsi İranda xoş qarşılanmasa da, ona ciddi maneələr törədilmədi. Bu  məktubun ruhu və müəllifin umacağı olduqca təbii və insani idi, bu, hər zaman erməni təəssübkeşliyi mövqeyində dayanan İranın rəhbərliyinə də ciddi ismarış idi.

Qeyd edilməlidir ki, Cavad Heyətin elmi və maarifçilik fəaliyyətinin zirvəsində onun təşəbbüsü və yaxın məsləkdaşlarının iştirakı ilə təsis edilən "Varlıq" dərgisi dayanır. Əlbəttə, belə bir dərginin nəşrinə icazə alınması və onun nəşrinin doğru-dürüst məcrada davam etdirilməsi heç də asan olmamışdı. O dövrdə İrandakı ictimai-siyasi və ideoloji vəziyyət olduqca ziddiyyətli və qarışıq idi. 1979-cu ilin fevralında qalibiyyətlə başa çatan inqilab 1925-ci ildən ölkəni ağır istibdad rejimi ilə idarə edən, bütün İran xalqını, xüsusilə də, İran türklərini ağır təzyiqlər altında saxlayan Pəhləvi hakimiyyətinə son qoydu. Xalqın bütün təbəqələrinin coşqulu iştirakı və şahlıq rejiminə müxalif ruhanilərin aparıcı rol oynadığı bu inqilab (sonradan İslam inqilabı adlandırıldı - E.M.) ölkədə azadfikirlilik və demokratiya üçün yol açdı və xalqın əksər hissəsini, o cümlədən yaxşı təhsil görmüş ziyalı təbəqəsini xeyli dərəcədə ümidləndirmiş oldu.

Qeyd etmək lazımdır ki, İranda inqilabın doğurduğu yeni şəraitdə Cənubi Azərbaycan türklərinin əsrin əvvəllərindən, Məşrutə dövründən qurduğu, sonrakı təqib və irtica illərində fəaliyyəti dayanmış "Əncümən-e Azərbaycan"ın (Azərbaycan Cəmiyyəti) yenidən canlanması və İrandakı digər ictimai-mədəni qurumlar kimi fəaliyyətə başlaması üçün şərait yarandı. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1940-cı illərin əvvəllərində Doktor Cavad Heyətin atası Mirzə Əliağa Heyətin dəstəyi ilə Tehranda fars dilində "Azərbaycan" qəzeti nəşr olunmağa başlamışdı və Həmid Nitqi də bu nəşrin hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdi və Cavad Heyətlə dostluğu da o zamandan başlamış, İstanbulda təhsil illəri onları daha da yaxınlaşdırmışdı. 1952-ci ildə Tehrana döndüklərində hər ikisinin yaxından iştirakı ilə "Azərbaycan Cəmiyyəti" qurulmuşdu. Bu barədə Həmid Nitqi yazırdı: "O zamanlar Tehranda azərbaycanlılar müxtəlif adlar altında və cürbəcür bəhanələrlə görüşmək və ana dilində şeir oxumaq, musiqi dinləmək, necə deyərlər, "özlərinə gəlmək" üçün qonaqlıqlar və toplantılar tərtib edirdilər. Doktor Cavad bunların çoxunun içindəydi. Mən onun vasitəsilə şair Səhəndlə tanış oldum, sonra onunla da get-gəlimiz artdı. Şəhriyar Təbrizdən gəlib Doktor Cavadın uzun zaman qonağı olduğundan o sevimli şairlə 1940-cı illərdən başlanmış aşinalıq (tanışlıq - E.M.) dərinləşdi" (Doktor Cavad Heyət. Tərtib edən Məhərrəm Qasımlı, Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1995, s.32).

 1979-cu ilin fevral inqilabı haqqında bəhs etdiyimiz "Azərbaycan Cəmiyyəti"nin də fəallaşmasına imkan yaratdı. Doktor Cavad Heyətin və məsləkdaşlarının təşəbbüsü və yaxından iştirakı ilə "Əncümən-e Azərbaycan" (Azərbaycan Cəmiyyəti) Bəyannamə yayaraq ölkədə yaranmış yeni siyasi-ictimai şəraitdə qarşıda duran vəzifələri xalqa izah etməyə, xalqın təməl haqlarını dilə gətirməyə qərar verdi. Qərara alındı ki, Azərbaycan xalqının milli varlığını, özünüdərkini, milli şüurunu, dilini, mədəniyyətini, tarixini, adət-ənənələrini qorumaq, inkişaf etdirmək və gələcək nəsillərə ötürmək üçün aylıq türkcə (Azərbaycan türkcəsi) və farsca dərc olunacaq dərgi (jurnal) təsis edilsin. Beləliklə, İranın şəmsi tarixi ilə 1358-ci ilin ordubiehişt ayında, miladi təqvimi ilə 1979-cu ilin aprelində "Varlıq" dərgisi işıq üzü gördü.

Hazırkı məqalədə "Varlıq" dərgisinin ilk sayının məzmunu, qayəsi və hədəflərini xülasə şəklində hörmətli oxucuların diqqətinə təqdim etməyi lazım bildik və bu zaman dərginin yazı dil və üslubuna toxunmamağı uyğun saydıq, yalnız arabir rast gəlinən farsca ifadələrin mötərizədə anlamını yazdıq. Dərginin üz qabığında "Aylıq fərhəngi türkcə-farsca nəşriyyə" (Mocəlle-ye mahane fərhəngi farsi-torki azəri), şomare -1- ordubehişt 1358" yazıldı, 500 rial qiymət qoyuldu. İlk nömrə 68 səhifə idi və "Yazıçılar heyəti" tərəfindən yazılan "Baş söz"də dərginin məqsəd və məramı çox yığcam şəkildə, aydın xalq dilində anladılırdı. Burada deyilirdi: "Elmi və tarixi baxımdan hər bir xalq müxtəlif tarixi mərhələlərdə, ayrı-ayrı xalqlar ilə müştərək tarixi və mədəni bağlılığı olduğu halda, öz milli dil, fərhəng və höviyyətini (mədəniyyət və mənsubiyyətini) qoruyub saxlamağa haqlıdır. Azərbaycan xalqı tarix boyu İranda yaşayan ayrı-ayrı xalqlar ilə birlikdə vahid bir sərnevestə (taleyə) bağlı olduğu və müştərək bir tarix və mədəniyyət yaratdığı halda, hər bir əsl xalq kimi, öz milli varlığını, dilini, fərhəngini, xislət və hoviyyətini saxlamışdır.

Baş sözdə deyilir: "Öz milli fərhəng varlığına bağlı olmaq və onu qorumaq, heç zaman və heç bir şəraitdə Azərbaycan xalqını İranın siyasi, ictimai və mədəni tarixində öhdəsinə düşən vəzifələri olduqca şərəf və bacarıq ilə yerinə yetirməkdən dalı qoymamışdır. Azərbaycan xalqı öz doğma dilini və milli fərhəngini daşıdığı halda, bütün "vəhdəte-milli" daşını sinələrinə vuranların hamısından çox İrana bağlı qalmış və yeri gəldikcə öz tarixi-inqilabi vəzifələrini yerinə yetirməkdən çəkinməmişdir" ("Varlıq", ilk sayı, s. 4).

"Varlıq" dərgisinin Yazıçılar Heyəti etdi ki, bu məcmuə Azərbaycan xalqının milli və mədəni varlığına, doğma dil və ədəbiyyatına, geniş sahəli folklor və el yaradıcılığına, iftixarlı keçmişinə, tükənməz bədii və hünəri qüdrətə yol açmaq və onu təzə tarixi-ictimai şəraitdə daha insani. , daha demokratik və daha qabaqcıl ülgülər ilə eraya etmək (irəli sürmək) arzusu ilə ortaya çıxır. Biz məcmuəmizin tutduğu bu böyük və şərəfli yolda bütün xalqların milli və fərhəngi azadlığına hörmət bəsləyən insanlar ilə ehtiram və etiqadla qəbul edilməsinə inanırıq.

Mətnin aşağısında Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin köməyinə istinad yer almışdı. Qeyd edilmişdi ki, İrqi, məzhəbi, ya dil azlıqları olan şəxslər azlıqlara mənsub şəxslər bu haqlarından, başqa öz qrupa aid şəxslərlə birlikdə öz xüsusi mədəniyyətindən, dinindən, dilindən istifadə edilə bilməz.

Dərginin sonrakı yazısı "Əncümən-e Azərbaycan"nın 1980-ci ilin yanvarında (5 bəhmən 1380 şəmsi) elan etdiyi Bəyannaməsindən ibarətdir. Fars dilində olan bu Bəyannamənin qısa məzmununa nəzər salanda bu sənədin yaranmış yeni tarixi-siyasi şəraiti və yeni çağırışları bariz şəkildə əks etdirdiyi diqqəti cəlb edir. Qeyd edilir ki, bugünkü şəraitdə İranda köklü ictimai inqilabla bizim mübariz insanlar sarsılmaz iman və dərin etiqadla zülm və istibdad rejiminə qarşı mübarizə yoluna çıxdılar, cihad edərək, fədakarlıq, heyrətamiz qəhrəmanlıq göstərərək və qurbanlar verərək qantökən gülləbaranlar qarşısında durdular. Gərək hər kəs öz milli vəzifəsini müdafiə hərəkatı ilə sıx həmkarlıq və həmyolçuluq edə, fərdi və ictimai hüquq azadlığını müdafiə edə, istiqlal və İranın ərazi bütövlüyünün qorunmasında iştirak edə ("Varlıq", ilk sayı, s. 5). Qeyd olunur ki, biz azərbaycanlılar bu vəzifəni İranın azadixah və mübariz insanları ilə birgə tək bu gün, ya dünən, ya keçən il, ya inişil deyil, bir əsr əvvəldən milli səngərlərdə və müqavimətin dayaq məntəqələrində can və ürəklə, saf niyyətlə yerinə   yetirmiş, ən çətin məqamlarda öndə getmiş, bu gün də həmin milli vəzifəni İranın azadlığı naminə davam etdiririk.

Burada "Əncümən-e Azərbaycan"nın fəaliyyət tarixinə qısa nəzər salınır. Qeyd edilir ki, istibdada qarşı tərəqqipərvər azərbaycanlıların mübarizəsi XIX əsrdə Nəsirəddin şah zamanı, tütün qadağası zamanı ingilis şirkətinə qarşı başladı (Təbrizdə 1891-ci ildə başlanan məşhur tənbəki hərəkatı   E.M.), 1898-ci ildə (qəməri 1316) yeni məktəbin və qəzetin açılması ilə, sonrakı illərdə isə Təbrizdə "Əncümən-e Melli", "Mərkəz-e qeybi", Tehranda isə "Məcmə-e Azadixahan" təşkilatlarının qurulması ilə genişləndi. Bu da İranın mübariz xalqının səyi ilə 5 avqust 1906-cı il tarixində (qəməri 14 cəmadisani 1324-cü il) Məşrutə fərmanının verilməsi ilə nəticələndi, beləliklə, Qanuni-əsasının təməli qoyuldu. Bu prosesdə Azərbaycan xalqının milli və dini rəhbərlərinin, sadə xalqın əhəmiyyətli rolu vurğulanır. Bu mübarizələrdə Azərbaycanın əyalət və  vilayətlərinin Əncümənlərinin, Milli inqilab komitələrinin ("Komite-ye enğelab-e melli") və Tehranda "Əncümən-e Azərbaycan"ın digər təşkilatlarla yanaşı ölkədə baş verən proseslərdə fəal iştirakı qeyd edilir. Yada salınır ki, Məhəmməd Əli Şah Tehranda Məclisi (Parlamenti ) topa tutduranda İranın milli mübarizə tarixinə azərbaycanlılar əbədi əfsanəvi qəhrəmanlıqla töhfə verdilər, bu, Azərbaycan Əncüməninin mübarizəsinin zirvə nöqtəsi idi. Bəyannamədə deyilir: "Azərbaycan Əncüməninin üzvləri Tehranın Baharıstan meydanında digər mübarizlərlə birlikdə elə bir qorxmazlıq, cəsurluq, igidliklə silahlı mübarizəyə qalxaraq Məclisi müdafiə etdilər ki, indi də bu igidlik dastanı dillərdə və tarixçilərin əsərlərindədir".

Bəyannamədə "Əncümən-e Azərbaycan"ın bütün Məşrutə hərəkatı dövründə (1906-1911) hüquq və azadlığın fədakar müdafiəçisi olduğu xatırladılır. Səttar Xan Sərdari Millinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan fədailərinin, azadlıq mübarizlərinin xidmətləri qeyd edilir. Azərbaycanın vətənpərvər ruhanisi Siqqətül-islamdan və onun kimi canından keçən Vətən oğullarından söz açılır. 2-ci dövrə Məclisə seçilən Azərbaycan nümayəndələrinin (İkinci çağırış İran Parlamentinə seçilən deputatlar Şeyx Məhəmməd Xiyabani başda olmaqla İranı asılı vəziyyətə salan Rusiya ultimatumuna qarşı (1911m. - 1329 h.q) şiddətli etirazı və bununla əlaqədar kütləvi ictimai hərəkat başlatdığı, Şeyx Əbdülhüseyn məscidində, Səbzə Meydanda geniş xalq kütlələri qarşısında çıxışları ilə ölkədə xarici təsirə qarşı müqavimət hərəkatı oyatdığı yada salınır.

"Varlıq" dərgisinin ilk sayında "Əncüməne-Azərbaycan"ın (Azərbaycan Cəmiyyəti) 9 fərvərdin 1357-ci il tarixli (1978-ci il 29 mart) farsca Elamiyəsinin (Bildirişinin) mətni verilir. İlk cümlədə deyilir: "Əncüməne-Azərbaycan" bütün İran xalqlarının əsas azadlıq və demokratik hüquqlarının qətiyyətli müdafiəçisidir. Azərbaycan xalqı təkcə özü üçün və bütün ölkədəki həmdilliləri üçün deyil, İranın bütün xalqları üçün fərhəngi - mədəni azadlıq istəyir. Azərilər, farslar, kürdlər, ərəblər, lorlar, qaşqaylar, belucar, türkmənlər gərək bütün hüquqlara birlikdə malik olsunlar. Vurğulanır ki, İran Cümhuriyyəti gərək tarixi istibdad və sitəmin aradan qaldırılmasının başlanğıc nöqtəsi olsun.

Burada qeyd olunur ki, İran buradakı bütün xalqların vətənidir... Bildirilir ki, "Əncüməne-Azərbaycan" istismarçılara qarşı mübarizədə bundan sonra da demokratik hərəkatın önündə gedəcək... Ümidvardır ki, hökumət rəhbərləri öz ümumi siyasətində demokratiya yolunu və üsulunu seçəcək, inqilabı davam etdirəcək, cümhuriyyəti İranın bütün xalqlarının arzu və istəklərini nəzərə almaqla təsis edəcəklər (s.9).

"Əncüməne-Azərbaycan"ın 1358-ci il ordibehiştin 10-da (30 aprel 1979) Azərbaycan xalqının və İranın digər xalqlarının qövmi (etnik) və mədəni hüquqlarının təmin və təzmin (zəmanət verilməsi) edilməsi haqqında 9 saylı farsca  Elamiyəsində (Bildirişində) deyilirdi ki, əvvəlki bəyaniyyələrdə olduğu kimi, inqilabın qələbəsindən sonra ölkədə yaranmış bu həssas dönəmdə, İranın vahidliyini, istiqlal və ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir, hər cür bölücülüyə qarşı çıxır, Azərbaycan xalqının və İranın digər xalqlarının qövmi və fərhəngi hüquqlarının təmin edilməsini Qanuni Əsasidə (Konstitusiyada)  təsbit edilməsini istəyir. Bunun üçün aşağıdakı məsələlərin həll edilməsi irəli sürülür:

1. Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin, digər beynəlxalq sənədlərin müəyyən etdiyi insan haqları və demokratik azadlıqlar çərçivəsində qövmi və mədəni muxtariyatın təmin edilməsi;

2. Şahlıq rejiminin Azərbaycan xalqına və digər xalqlara qarşı yeritdiyi milli zülm, sitəm, işgəncə, bu xalqların tarix və mədəniyyətini təhqir və aşağılamaq, təhrif etmək siyasətləri məhkum edilsin, siyasi məhbusların, surğunlülərin, edam edilənlərin bəraəti və haqları təmin edilsin;

3. Azərbaycanın milli dili və mədəniyyəti, ana dili olaraq azəri türkcəsində təhsil, 1358-ci ildə (1979) və qarşıdakı illərdə dərs kitablarının hazırlanması təmin edilsin;

4. Təbriz Universitetində və digər universitetlərdə, Azərbaycanın elmi və mədəni mərkəzlərində Azərbaycanın dil, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat, folklorunun tədqiqi üçün əməli imkanlar və fəaliyyətlər təmin edilsin;

5. Azərbaycandakı bütün informasiya vasitələrinin proqramlarında azəri türkcəsinin işlədilməsi, həmçinin mərkəzdə və bütün sair bölgələrdə sakin olan azərbaycanlılar üçün bu dildə münasib ümumiran şəbəkələrində proqramlar, verilişlər hazırlansın, türkdilli vətəndaşların yaşadıqları məntəqələrdə iki dildə tədris təmin edilsin;

6. İnsanların fikri, hünəri (bədii-estetik) imkanlarının həyata keçirilməsi və yönləndirilməsinə yol açmaq, ədəbi və bədii-estetik inkişaf üçün, xüsusilə Azərbaycan musiqi və teatrının inkişafı üçün münasib şərait yaradılsın;

7. Azəri türkcəsindən məhkəmə qurumlarında və sair dövlət idarə və müəssisələrində istifadə haqqı təmin edilsin ki, insanlar öz müşkülatlarını və istəklərini öz ana dilində bəyan edə bilsinlər və nəticə hasil etsinlər;

8. İdarəçilik, mədəni, hüquqi, iqtisadi, inzibati işlərdə xalqın seçdiyi şuralar, əncümənlər (cəmiyyətlər) vasitəsilə qanuni nümayəndələrin seçilməsi, azərbaycanlılar arasından, məsul idarəçilərin irəli çəkilməsi üçün azərbaycanlıların sıx yaşadığı ərazilərə muxtariyyat verilməsinin təmin olunması;

9. Mənhus, alçaq, fürsətcil rejim zamanında yaranan maneə və müşkülatları aradan qaldırmaq, Azərbaycanın əkinçiliyini, sənayesini, ticarətini inkişaf edən, özünü təmin edən milli, müstəqil iqtisadiyyata çevirmək.

"Varlıq" dərgisinin haqqında bəhs edilən ilk sayında Tehranın Sənaye Universitetində təşkil olunmuş yığıncaqda səsləndirilmiş fikir və mülahizələr barəsində hazırlanmış (M.Ə.Yaşar tərəfindən) "Azərbaycanda milli sitəm haqqında" azəri türkcəsində xülasə məqalə dərc edilmişdir. Burada qeyd olunur ki, I Dünya müharibəsindən sonra ingilislərin hədəflədiyi "qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlət" Layihəsi  Rusiyanın İrana təsirinin qabağını almaq, İran iqtisadiyyatını Qərb imperializminə bağlamaq, onun təbii sərvətlərini talamaq, bazarını da imperializmin məsrəf bazarına çevirmək məqsədi güdürdü. Belə antimilli və antidemokratik Layihənin başına gətirilən Rza xan, sonra isə oğlunun əsas hədəfi İranın Məşrutə inqilabında əldə edilən hər cür milli və demokratik imkanları aradan qaldırmaq, istibdadçı bir rejim qurmaq idi. Hər cür ictimai-siyasi azadlıqları aradan qaldırmaq, xalqın inqilabi əhval-ruhiyyəsini çəkmə altına salıb sarsıtmaq, söz və düşüncə azadlığını hamının əlindən almaq, İranı mübariz insanların zindanına çevirmək və yeri gəldikcə, milli və qabaqcıl fərhəng yerinə qondarma və uydurma "istemari" - hakim millətçi fərhənglə əvəzləmək və zoraki "referendum" və "Ağ inqilab"... bu Layihənin tərkib hissəsi idi... Bu, İranda yaşayan xalqların milli-mədəni varlığını inkar etmək, onların xislətlərini, adət-ənənələrini məsxərəyə qoymaq və ayaq altına salmaq siyasəti idi... Bu xalqların yaşadığı bölgələri iqtisadi-ictimai cəhətdən geridə qoymaq idi. Bu rejim öz alçaq, savadsız və yaramaz nökərlərini həmin vilayətlərdə hökumət məmuru, deputat təyin etməklə hər cür demokratik addımın qarşısını amansızlıqla alır, xalqının xeyirinə çalışan hər kəsi ayrımçı, dövlət əleyhdarı adlandırıb təqib edirdi... Azərbaycan xalqı da öz doğma dili, yerli xüsusiyyətləri, qövmi (etnik) fərhəng və mədəniyyətindən məhrum edilmişdi.

Qeyd olunurdu ki, Azərbaycan xalqının İranda baş verən azadlıq hərəkatında və orada canlanan inqilabi-demokratik qiyamlar cərəyanında böyük rolu olduğu, bu xalqın Məşrutə inqilabı və ondan sonrakı azadlıq hərəkatlarında "pişqədəm" (öncül) olmaları İran istibdad rejimini burada ikiqat istismar və ziddi-milli siyasət aparmağa sövq etmişdi.

O qanlı və qorxulu illərdə İranın qeyri xalqları kimi, Azərbaycan xalqı da bütün demokratik və ictimai haqlardan məhrum edildiyi halda, ...eyni zamanda onun tarixi, milli mənsubiyyəti faşist və kazak çəkmələri altında əzilirdi və bir ovuc satqın xalq düşməni onun taleyinə hakim idi... Azərbaycanda onlarca Abdulla Mostəvfilər, doktor Mohsinilər və Şahbəxtilər kimi "həzrət əcəl"lərin fəaliyyətlərini, "Ostandare (vali) müəəzzəm Azərbaycan" və sair adlarla aparılan yaramaz və çirkin istismarçılıq siyasətini kim unuda bilər?.. Hələ bağladılmış teatrları, yandırılmış kitabları, yüzlərcə və minlərcə xalqın istedadlı və şərəfli oğullarının sinələrində boğulan hıçqırıqların ürək çırpıntılarının acı xatirəsi haçan və nə ilə Azərbaycan milli mədəniyyətinin səhifələrindən silinə bilər? Hələ öz kimliklərindən xəbəri olmayan "alim" və "nəzəriyyəçilərin" azərbaycanlılara "tarixi kimlik" uyduran utanmazlıqlarını kim yaddan çıxara bilər? Qeyd edilirdi ki, bu 50-60 ilin ərzində Azərbaycan dilində danışmaq, yazmaq, oxumaq və dərs vermək əleyhinə aparılan millətəzidd siyasət özü-özlüyündə bir faciədir. Doktor Əmadul-mulk Mohsininin və ondan sonra Həsən Zouğinin "rəyasəte-maarif" (maarif rəisi) məqamında apardıqları vəzifələrdən biri və ən mühümü Azərbaycanda mədrəsələrdə (məktəblərdə) Azərbaycan dilinin yasaq edilməsi, milli mətbuat və kitabların mənsux edilməsi (yandırılması) idi. Hər türkcə danışan müəllimi işdən çıxarmaq və hər öz ana dilində danışan məhsəli (öyrəncini) cərimə etmək və hər bir azəri dilində çıxan kitab və yazını yandırmaq o dövrün olduqca məmul (adi) işlərindən idi.

Bildirilirdi ki, o qorxunc və qaranlıq illərdə Azərbaycan milli teatrının bağlanması, Azərbaycan dilində teatr əsərlərinin yoxa çıxarılması da baş verdi. Teatr İranda hər yerdən əvvəl Azərbaycanda başlanmış və şəmsi təqvimilə 1308-1310-cu illərə (m.1929-1931) qədər uğurlu fəaliyyət göstərmişdi. Lakin bu illərdə yenə ağayi doktor Mohsini Təbrizdə və Azərbaycanın digər yerlərində teatrı qadağan etmiş, bu zidd maarif və ziddi-mədəniyyət fəaliyyəti ilə "iftixarını" artırmışdı.

Məqalədə qeyd olunur ki, Təbriz Universitetinin ədəbiyyat fakültəsi tərəfindən uzun illərdir üç aylıq bir ədəbi-araşdırma dərgisi çıxmaqdadır. Bu dərginin bütün saylarını başdan-başa vərəqləsəniz, orada hətta bir səhifə, ya bir beyt Azərbaycan türkcəsində mətləbə rast gələ bilməzsiniz. Demək olar ki, bu nəşriyyəni yola salanlara (nəşr edənlərə) Azərbaycan xalqının varlığı, dili, folkloru, ədəbiyyatı və bir sözlə, onun milli fərhəngi heç-puç hökmündədir. Qeyd olunur ki, bu dövrədə Azərbaycanda aparılan ziddi-milli və ziddi-mədəni siyasətdən yüzlərcə və minlərcə bu cür nümunələr göstərmək olar. İyirminci əsrdə bu kimi yaramaz işlərə əl atanlar utanclarından qızarsalar, yaxşıdır (s.15).

Məqalənin sonluğu Səhəndin bu şeiri ilə tamamlanır:


Taleyimə sən bax!

Düşüncələrim yasaq,

Duyğularım yasaq,

Keçmişimdən söz açmağım yasaq,

Gələcəyimdən söz açmağım yasaq,

Ata-babamın adını çəkməyim yasaq,

Anamdan ad aparmağım yasaq...

...bilirsən?

Anadan doğulanda belə

Özüm bilməyə-bilməyə

Dil açıb danışdığım dildə

Danışmağım da yasaq imiş, yasaq! (s.15)

Dərginin sonrakı - dilimiz haqqında, Azərbaycan türkcəsindəki "Ağaran fəcri (sübh) salamlarkən..." məqaləsi H.M.Altaya məxsusdur. İlk cümlələr suallarla başlayır: Dilimiz bu göyərmə və çiçəklənmə baharında nə haldadır? Zəngin dil nə deməkdir? Xalis və arınmış dil nədir? İlk suala cavab da belədir: Dilimiz Azərbaycanda şiddətli təzyiq altında uzun qaranlıq gecə keçirmişdir. Xalqımızın və dilimizin fövqəladə canlılığı və dinamizmi olmasaydı, çoxdan yuxulara qarışmışdı. Bu təzyiq Bertran Rasselin dediyi kimi, həm "çırıl-çıplaq zorbalıq" və həm də örtürü "zorlama" şəklində yurdumuzda xalqımıza və dilimizə qarşı tətbiq olunmuşdur..." (s.16)

Bu məqalədə Azərbaycan türkcəsində nəşrlərin qadağan edildiyi, belə bir dilin varlığını dilə gətirməyin yasaqlandığı, olan nəşrlərin və naşirlərin təqib edildiyi, dilimizin tədrisdən, ictimai salonlardan, məclislərdən "qovulduğu", danışmaq və yazmağın cinayət sayıldığı dilə gətirilir. Milli musiqimizin ifasının qadağan edildiyi qeyd olunur. Bir milyondan çox azərbaycanlının yaşadığı Tehran şəhərinin (1979-cu il nəzərdə tutulur, indi ən azı beş milyon nəfər olar - E.M.)  televiziyasında, onun da musiqi namına qala-qala, Ququşdan ildə-ayda bir "Səkinə dayı qızı"ya qaldıq. Teatrımız son nəfəslərini verdi. Biz ikinci dərəcəli vətəndaşlığı qəbul etdik. Keçmişimizə qələm çəkmək, uydurma tarixləri ayələr kimi əzbərdən təkrarlamaq, ancaq özlüyümüzü inkar bahasına, əlimizdən aldıqları haqlarımızın qırıntılarını yerdən yığmağa icazə tapdıq, qul və "çakər" (nökər) olmaq müqabilində açıq və serili (davamlı) yəğma süfrəsinin aşağı başında oturmağa izn ala bildik... (s.17)

Vurğulanır ki, "nə yaxşı, dilimiz savadsız, namuslu və zəhmətkeş kəndli və işçilərimizin qeyrətinə əmanət oldu. Münəvvərlərimizin (aydınlarımızın) əksəriyyəti çoxdan farslaşdılar, yadlara yarınmaq, xalqımız və dilimizə ədavət yolunda, şairin dediyi kimi, düşmənləri belə keçdilər və onları heyran qoydular" (s.17).

Nümunə göstərilir ki, fars sözləri və ifadələrini daha çox işlətməklə o həddə çatdırdılar ki, aşağıdakı kimi ifadələr dəbə düşdü: "Nəzər be in ke, cənab ağayi felan - mudir-e kolle - edare-ye dadqostəri-ye- Azərbaycan burdadır..." Guya bu, türkcə danışır. Ədliyyəyə "dadqostəri", əyalətə "ostan", valiyə "ostandar" və bu kimi, xalqın əsrlərlə işlətdiyi ifadələri farsca sözlərlə əvəz edib azərbaycanlılar üçün yadlaşdırdılar. Həmin cümlənin düzgün ifadəsinin dilimizdə "Azərbaycan əyaləti ədliyyə idarəsinin ümummüdiri ağayi felan cənablarının burada olduğuna görə..." deyilməsi gərəkdiyi bildirilir. Coğrafi adların dəyişdirilməsinin yolverilməzliyi vurğulanır, zəngin folklorumuzun, ata-babalarımızın miras qoyduğu əsərlərin dilindən istifadə edib və ehtiyac olan kəlmələri yaradaraq dilimizi inkişaf etdirməyin zəruriliyi irəli sürülür.

"Varlıq" dərgisinin növbəti yazısı bu dərginin qurucu naşiri, az sonra isə sahibi və baş redaktoru olacaq dünyada tanınan Doktor Cavad Heyətə (1925 Təbriz - 2014 Bakı) məxsusdur. "Azəri türkcəsinin tarixinə qısa bir baxış" adlanan bu məqaləsində, əslində, Dr. Cavad Heyətin bu mövzuda gələcəkdə daha da genişləndirəcəyi fundamental elmi tədqiqatın əsas tezisləri öz əksini tapmışdı.

Bu məqalədə Cavad Heyət türklərin və türk dilinin meydana gəlməsini xülasə şəklində anladır. Qeyd edir ki, türk kəlməsi "törəmək"dən gəlir. Bu adla dövlət ilk dəfə miladın VI əsrində indiki Monqolustan ərazisində meydana gələn Göytürk dövləti olmuşdur. İslamdan əvvəl türkcə danışanların hamısına türk deyilirdi... Türk ellərinin İrana gəlişi Sasanilər zamanında başlamışdır. Bu Ənuşirəvanın farscaya çevrilmiş qeydlərində zikr edilmişdir (s.20). İslamdan sonra 3 böyük mühacirət olmuşdur: 1-ci XI əsrdə Səlcuqlarla başlanmış və türklər Anadoluya qədər irəliləmişlər və burada Səlcuq dövlətini qurmuşlar. 2-ci mühacirət moğollarla başlamışdır. Moğollar türk deyildilər, amma orduları əsasən türklərdən ibarət idi. 3-cü mühacirət Əmir Teymurun zamanında olmuş, sonralar da davam etmişdir. Əmir Teymur Osmanlı padşahı İldırım Bəyazidə qalib gələndən sonra özü ilə Anadolu türklərindən ibarət olan 100 mindən çox əsiri gətirib Ərdəbil və ətrafında yerləşdirmişdi. Bu əhali sonralar Şeyx Şəfinin övladlarının əsas dayağına çevrilmişlər. Səfəvilər dövründə Azərbaycan tamamilə türkləşmişdi. Kəsrəvinin tədqiq edib "Azəri" dili adlandırdığı dil qədimdən burada yaşayan tatların dilidir və bunun bizim ana dilimiz ola azəri türkcəsi ilə bir əlaqəsi yoxdur.

Dr. Cavad Heyət yazır ki, azəri türkcəsi və türkməncə türk dilinin Qərb ləhcəsinin Şərq şivələridir. Qərb türkcəsi qədim türkcənin oğuz ləhcəsidir və on üçüncü əsrdən sonra Osmanlı türkcəsi və azəri türkcəsinə ayrılmışdır. Qədim türkcə Ural-Altay dil qrupuna bağlı qədim Türküstanın dilidir (s.21). ...Qədim türkcəyə xaqani türkcəsi də deyilir... "Türk dili, iltisaq və sonyapışıqlı dildir. Bu qrup dillərdə kəlmələrin kökü dəyişməz. Farscada və digər Hind-Avropa dillərində isə kəlmələrin kökü dəyişə bilər. Məsələn, "qoftən" (demək) felinin kökü "bequ (de) "miquyəm" (deyirəm) kimi dəyişilir.

Məqalədə türklərin və türk dilinin tarixi inkişaf yolu qısa xülasə şəklində və faktlarla şərh edilir: türklərin müsəlman olduqdan sonra yazdıqları şeirlə yazılan ilk əsər "Qutadqu-bilik" (Səadət verən bilgi) Qaraxanlılar zamanında 1070-ci ildə Yusif Xas Hasib tərəfindən yazılaraq Qaraxanlı hakimi Buğra xana hədiyyə edilib. Bundan sonra Mahmud Qaşqarinin "Divani Lüğət üt Türk", Ədib Əhmədin "Ətübətül-həqayiq" əsəri (XII əsr) yazılıb.

Cavad Heyət qeyd edir ki, Azərbaycan ölkəsində ilk dəfə türkcə şeir yazan Qətran Təbrizidir. Sonra yazır: "Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun"un müqəddiməsində türkcə yazmaq istədiyini bəyan edərkən padşahın əmri ilə əsərini farsca yazmışdır".

Sonra Cavad Heyət İzzəddin Həsənoğlunun, İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xətainin, Məhəmməd Füzulinin, Molla Pənah Vaqifin şeir dilini təsvir edir, nümunələr gətirir, Mirzə Şəfi Vazehi, Mirzə Fətəli Axundovu, Cəlil Məmmədquluzadəni, Mirzə Ələkbər Sabiri anladır, "Hophopnamə"ni dəyərləndirir. Mərsiyə və nouhə ədəbiyyatına nəzər salır, bu sahədə yazmış Dəxil Mərağayini, Seyid Fəttah Mərağayini, Hacı Xudaverdi Xoyini, Əbülhəsən Racini, Seyid Əbülqasım Nəbatini, Qəməri, Rəncur xanımı oxuculara tanıdır. Yazır: "XX əsrdə Şimali Azərbaycanda şeir və ədəbiyyat çox qabağa getdiyi halda İran Azərbaycanında Pəhləvi xanədanının istibdadi və türk düşmanlığı siyasəti sayəsində türk dili və fərhəngi duraxlamış və hətta dalıya qalmışdır". (s.25) Məqalədə  Səməd Vurğundan, Süleyman Rüstəmdən, Əliağa Vahiddən, Bəxtiyar Vahabzadədən, Mədinə Gülgündən, Balaş Azəroğludan, Əli Tudədən söz açılır. 

"Varlıq" dərgisinin ilk sayının növbəti yazısı Müzəffər imzası ilə "Hörmətli Səhəndə" adlı şeirdir. Həmin şeirin son misraları belədir:


Yox o qüdrətli səsi susdura bilməz kimsə


Sən bizim qəlbimiz içrə dirisən, ölməmisən


Şair ölmək bilməz!


Aşiq insan ölməz! (s.48)


 

Dərgidə bundan sonra Əli Təbrizinin "Səhənd üçün" adlı qəzəli verilir. Ardnca Doktor Həmid Nitqinin 1973-cü ildə Səhəndə həsr etdiyi "Səhərə gedən bir yol var..." şeiri gəlir:


 

Baxışın dağlara sarı dalmasın


Gözlərin heç uzaqlarda qalmasın


Səslənmə nə çıxar qulaqlar sağır


Vicdanlar paslanmış, yuxular ağır.


Dibsiz bir quyudur qaranlıq gecə


Ürəyə damçılır qorxu gizlicə.


Ocaqlar yıxılmış, odlar küllənmiş


Sevdalı başlara torpaq ələnmiş...


Dərdinin davasın umma kimsədən


Kimsəmiz yoxdur ki. Bir mən, bir də sən.


Ölsək də, qalsaq da budur yol ancaq


Əlin ver, bəlkə bir mənzilə çataq.


Düşsəm mən, davam et yolunda yoldaş


Dayanma, yeri get bu dağları aş


Bilirəm səhərə gedən bir yol var


Dizində güc varkən yorulma axtar. (s.51)


 

Qeyd etmək lazımdır ki, Doktor Həmid Nitqi Doktor Cavad Heyətin ən yaxın dostu və məsləkdaşı idi, ömrünün son illərini Londonda yaşadı, sonunda Tehrana qayıtdı və orada da dünyasını dəyişdi. Bu sətirlərin müəllifinə Tehranda çalışdığı illərdə onunla görüşmək nəsib olmasa da, Pakistandakı xidməti zamanı Həmid Nitqinin şeirlər kitabının urduca nəşrində və onun təqdimatında yaxından iştirak etmək qismət oldu. 2004-cü ildə bu sətirlərin müəllifinin xahişi ilə Tehranda Doktor Cavad Heyət Pakistanın tanınmış türkoloq yazıçısı, istefada olan polkovnik Məsud Əxtar Şeyxin Həmid Nitqinin şeirlərini tərcümə edib nəşrə hazırladığı və "Melodious Reveries" adlandırdığı kitaba maraqlı ön söz yazdı və bu kitab İslamabadda nəşr edildi.


Dərgidə bundan sonra Səhəndin ölümündən az əvvəl farsca yazdığı, şahlıq rejimi tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilmiş Səməd Behrəngiyə (1939-1968) həsr etdiyi tamamlanmamış bir şeiri verilmişdir:


"Bidar şo Səməd!" (Oyan Səməd!) adlanan şeir parçasının sərbəst tərcümədə mənası belədir: "Oyan Səməd, nərgiz gül açdı, bahar gəldi, arzuların çiçəkləndi, oyan Səməd! Səngər yoldaşlarının qətl yerindən, yanmış torpağından başqa bir şey qalmadı, ciyəryandıran və canyaxan oxların qüssəsindən, top, tank və tüfənglər ki, səni və dostlarının sinəsini dağladı, bizim əlimizdədir. Oyan Səməd".


Dərginin son səhifəsində yer alan Əziz Möhsininin "Səttar xan" şeiri ümid və iftixar dolu, təmiz türkcəmizdə qələmə alınmış gözəl bir şeir-dastanı xatırladır:


Qəhrəman xalqımın namuslu oğlu!


Öyünür xalqımız səninlə bu gün.


Qalxdın haqsızlığa, zülmətə qarşı,


Əlinlə açıldı hər bağlı düyün.


Qaldırdın yurdumda üsyan bayrağın,


Sarsıtdın dözülməz zülmün təməlin.


Yazıldı tarixə qızıl xətt ilə


Parladı qüdrətin, güldü əməlin...


And olsun tökülmüş nahaq qanlara


And olsun yenilməz mərd insanlara


Müqəddəs vuruşu bitirərik biz


Azadlıq eşqiylə çarpır qəlbimiz.


Yenə də bu yolda dərya qan axsa,


Bu ellər zülmətə çökməyəcəkdir. (s.53)


 

Bundan sonra dərc edilən "Səttar xan Sabirin şeirində" məqaləsi və sevimli şairimiz Savalanın (Həsən Məcidi) "Hədər olmaz" şeiri, ardınca Nazim Hikmətin üç şeiri: Şeirimə dair, Bəlkə mən, Qarıma məktub və Müzəffərin "Kargər bayramı" şeirləri yer almışdır. Dərginin sonuncu məqaləsi Həmid Nitqinin "125 qayda" kitabından götürülmüş "Dəsture negareşe torki -azəri" (Azəri türkcəsində yazı qaydaları) adlanır. Bu yazının verilməsi ciddi bir zərurətdən doğurdu, ona görə ki, Azərbaycan türkcəsində ərəb əlfbası ilə düzgün yazıb-oxumaq heç də asan məsələ deyildi. Həm də, o vaxtadək İranda Azərbaycan türkcəsində qəbul edilmiş müəyyən vahid yazı qaydaları yox idi. Ana dilində nəinki yazmağın-oxumağın, hətta danışmağın qadağan edildiyi zamanda bu məsələ gündəliyə gələ bilməzdi. Vaxtilə 1945-1946-cı illərdə Azərbaycanda Milli Hökumət zamanında Azərbaycan türkcəsinə hərtərəfli rəvac verilsə də, hökumət işləri, tədris və mədəni-kütləvi tədbirlər ana dilində keçirilsə də, qısa zaman ərzində dilin qrammatikasında, onun ədəbi dil olaraq işlədilməsində vahid qaydaları işləyib hazırlamaq mümkün olmamışdı. Bu baxımdan adı çəkilən məqalə dərginin həm bu sayını, həm də sonra çıxacaq saylarını rahat oxuya bilmək, eyni zamanda ana dilində mətnlər hazırlamaq üçün olduqca gərəkli idi. Bu qaydalar, eyni zamanda, ölkədə təsis ediləcək yeni anadilli mətbuat vasitələri üçün faydalı vəsait idi. Sonrakı illərdə Doktor Cavad Heyətin və məsləkdaşlarının səyləri ilə bu yazı qaydaları daha da təkmilləşəcək və "Varlıq"ın yazı dili bütün İranda türkdilli mətbu orqanlar üçün örnək olacaqdı.


Dərginin son səhifəsində oxuculara nəşrin "Yazıçılar heyəti" adından bildirilir ki, Azərbaycan Xalq şairi Səhəndin vəfatı ilə əlaqədar bu nəşrdə bir sıra yazılar ona həsr edilmişdir. Eyni zamanda, dərginin ilk sayı tələsik hazırlandığından bir çox qrammatik qüsurlara yol verilmişdir ki, onlara gələn saylarda yol verilməyəcəkdir. Dərginin arxa cildində Səhəndin fotoşəkli dərc edilməklə onun xatirəsi bir daha anılıb, nəşriyyənin ünvanı və əlaqə nömrəsi verilib.


"Varlıq" dərgisinin ilk sayı barəsindəki xülasəni yekunlaşdıraraq bəzi qənaətlərimizi də hörmətli oxucuların diqqətinə təqdim etmək istərdik. Yazının əvvəllərində bəhs edlən Azərbaycan Əncüməninin, bütün ümidlərə baxmayaraq, ömrü cəmi bir neçə ay çəkdi. O zaman Cavad Heyətin, Həmid Nitqinin, Məhəmməd Fərzanənin, Gəncəli Səbahinin, Rza Bəraheninin Azərbaycan Əncüməninin Azərbaycan xalqının mədəni haqlarının, xüsusən də dil və mədəniyyətinin qorunması, inkişaf etdirilməsi və ölkə əhalisinin təqribən 40 faizini təşkil edən Azərbaycan türklərinin bu təbii haqlarının təmin edilməsindəki oynayacağı rola olan ümidləri tezliklə puça çıxdı və Əncümən də fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu. Lakin Cavad Heyət məsləkdaşlarının yaxından köməyi ilə, bütün məsuliyyət yükünü üzərinə alaraq və cərrahlıq peşəsindən qazandığı vəsaiti sərf edərək "Varlıq" dərgisinin nəşrini davam etdirə bildi. Dərgini ayda bir dəfə çıxarmaq mümkün olmasa da, ildə dörd sayla fəaliyyətini davam etdirdi.


 

İnqilabın ilk aylarından bir qədər sonra ölkənin daxili siasi həyatında gedən ziddiyyətli proseslər, mütərəqqi ruhanilərin, demokratik düşüncəli siyasətçilərin sıxşdırılması, xalqa vəd edilən azadlıqların, hətta Əsas Qanunda təsbit olunan milli haqların verilməməsi ölkə ziyalılarının böyük qismində xəyal qırıqlığı yaratdı. "Varlıq"dan sonra nəşr edilməyə başlayan onlarca mətbu orqanın sonrakı illərdə fəaliyyəti dayandırıldı. Milli-mədəni haqların təmin edilməsinə bəslənən ümidlər puç oldu. Belə bir şəraitdə Doktor Cavad Heyət şəxsi nüfuzu və düzgün dəst-xətt seçməsi sayəsində "Varlıq" nəşrini davam etdirməyə müvəffəq oldu. "Varlıq" İranda Azərbaycan-türk varlığının nəzəri və təcrübi məktəbinə, xalqımızın tarixi, dili və mədəniyyətinə məqsədyönlü şəkildə atılan şər və böhtanlara, iftira və təxribatlara anında elmi əsaslandırılmış cavablar verən xitabət kürsüsünə çevrildi.


Kanadada mühacirət həyatı yaşayan professor Rza Bərahəni 2005-ci ildə Torontoda "Şəhrivənd" (Vətəndaş) qəzetində "Doktor Cavad Heyət - məhdud fürsətlər dahisi" adlı məqalə dərc etmişdi. Həmin məqaləni "Varlıq" da həmin il 134-135-ci nömrələrində yayımladı. Burada Rza Bərahəni İranda dövlətin verdiyi çox məhdud fürsətlər (imkanlar) çərçivəsində Cavad Heyətin necə böyük işlər gördüyünü yüksək dəyərləndirərək yazırdı ki, Cavad Heyət məhdud fürsətlər dahisidir. Kiçik bir otaq, cah-cəlaldan uzaq bir klinika və bir tərəfdən insanların yaralarına və digər tərəfdən xalqın övladlarının ana dilinin nəbzinə əl qoyan səksən yaşlı cavan bir qoca. Bir yandan insanların yaralarını sağaldır, digər tərəfdən xalqın övladlarının ana dilinin keşiyində durur və bununla fərqli bir ziyalı tablosunu canlandırır. Bu ziyalı özümüzünkü və bütün məntəqənin ziyalısıdır, yerlidir və yerli hissləri bütün xırdalıqlarınadək diqqətində saxlayan bir dahidir...


Doktor Həmid Nitqi vurğulayır ki, "Varlıq" jurnalı bütün bu illər ərzində ülgücün iti ağzı üstündə hərəkət etmişdir... Millətçilər hər gün öz təzyiqlərini daha da artırırlar ki, dövlət "Varlıq" jurnalını bağlasın. Digər bir tərəfdən, Dr. Heyətin diqqətli və çox düşüncəli olma xüsusiyyəti bu jurnala hər hansı bir şübhə və nöqsanın daxil olmasına mane olmuşdur. Mətləblərin və insanların diqqətlə seçilməsi, jurnalın təqdim üsulu Dr. Heyəti bu təlatümlü dövr ərzində ayaqda saxlamışdır (Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda. Bakı, "Elm və təhsil", 2011, s.544-547).


Doktor Cavad Heyətin fədakar zəhmətləri, dəyərli məsləkdaşlarının, dərginin uzun illər ərzində ətrafına cəmlədiyi və formalaşdırdığı geniş ziyalı-tədqiqatçı təbəqəsinin, həmçinin Azərbaycan Respublikasındakı və dünyadakı azərbaycanlı tədqiqatçıların elmi əməkdaşlığı nəticəsində "Varlıq" dərgisi xalqımızın, eləcə də bütün digər türk xalqlarının milli-mədəni kimliyinin dərk edilməsi, azərbaycançılıq və türkçülük ideyalarının üzvi vəhdətdə mənimsənilməsi və inkişaf etdirilməsində, ədəbiyyatımızın, tariximizin, həmçinin ictimai-siyasi həyatımızın tarixi-mədəni ənənələri və keyfiyyətləri ilə zənginləşməsində misilsiz rol oynayıb. Artıq 10 ildən çoxdur ki, "Varlıq" dərgisi 35 il onun imtiyaz sahibi və baş redaktoru olmuş Cavad Heyətsiz fəaliyyət göstərir. Cavad Heyətin və "Varlıq"ın yaratdığı mənəvi məktəbin vətənpərvər və zəhmətkeş davamçıları dərginin nəşrini davam etdirirlər, lakin bu dərgini illərlə övladı kimi bəsləyən və qoruyan Cavad Heyətin yeri görünür. Ruhu şad olsun!