22.04.2024, 07:28 - Baxış sayı: 31
Yeni müstəmləkəçiliyin Fransa yenilikləri
Eynulla MƏDƏTLİ,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun direktor müavini,
tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir
Fransanın xarici siyasəti dünyanın müxtəlif regionlarında müstəmləkə altına saldığı xalqları assimilyasiya etmək, dilini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini aradan qaldırmaqla onlara fransız mədəniyyətini aşılamaq, daim öz orbitində saxlamaqdan ibarət olmuşdur.
İndiki postmüstəmləkə dövründə də həmin siyasəti “demokratik əməkdaşlıq” və bu kimi cəzbedici adlarla davam etdirən Fransa keçmiş kaloniyalarını siyasi, iqtisadi, mənəvi-mədəni sahələrdə öz təsiri altında saxlayıb, həmin ölkələrin təbii sərvətlərini mənimsəmək, ucuz işçi qüvvəsi kimi onların əməyinin Fransa iqtisadiyyatına xidmətini davam etdirməkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Fransanın müstəmləkəçilik siyasəti XVIII əsrdə fəlsəfi-siyasi baxımdan J.J.Russo tərəfindən formalaşan “Bon sauvage”(bon suvəc-nəcib vəhşi) nəzəriyyəsinə istinad edir. Russonun “Bərabərsizliyin mənşəyi haqqında mülahizələr” əsəri başdan-başa antihumanist çağırışlardan ibarət idi. Kənardan yeridilən mədəniyyəti idealizə edən bu təlimə uyğunlaşdıraraq sonrakı illərdə fransız mədəniyyəti bəh-bəhlə işğaldakı xalqlara təlqin edilirdi.
Fransanın müstəmləkəçilik siyasəti Böyük Britaniya müstəmləkəçilik siyasətindən tam fərqlidir. Bu, birbaşa assimilyasiya siyasətidir. Məsələn, Afrikanı “fransızlaşdırmaq” (“Frenchification”), onları bir qara dərili fransıza çevirmək siyasəti. Bunun üçün bütün təbliğat vasitələri işə salınırdı.
Müstəmləkə ölkələrində mətbuatı öz əlində tutmaq, yalnız Fransadan gətirilən təbliğat vasitələrini yaymaq, yerli mətbuatın inkişafını məhdudlaşdırmaq siyasəti indi də Afrikada və digər regionlarda davam etdirilir.
Yerli-köklü xalqların həyat tərzində, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və digər sahələrdə müstəmləkəçilik dövrünün fəsadları, problemləri yaşanmaqdadır.
Fransızların müstəmləkəsi olmuş Yeni Kaledoniyada yerli-köklü (aborigen) əhalinin sıxışdırılması baş vermişdir. Hələ də belə ölkələrə Fransanın tərkib hissəsi kimi baxılır. Onlar Fransa parlamentinə də nümayəndə(lər) seçirlər.
Katolik kilsəsi də kolonial siyasətdə fəal rol oynadığı kimi, indiki şəraitdə də oxşar missiyanı davam etdirməyə çalışır.
Məlumdur ki, 1789-cu il Fransa inqilabı “İnsan haqları haqqında” Bəyannamə qəbul etmişdi, lakin çox keçmədən Fransanın başlatdığı müharibələr və geniş müstəmləkəçilik iştahı bu bəyannamənin humanist müddəalarını unutdurdu.
Fransa müstəmləkələrindəki üsyanları amansızlıqla yatırırdı. 1856-1859-cu illərdə Melaneziyadakı, xüsusən Yeni Kaledoniyanın mərkəzi Noumeadakı üsyanlar ağır cəza tədbirləri vasitəsilə boğulurdu. Sürgün, ağır vergilər və s. Yaxud 1962-ci ildə Əlcəzair xalqının azadlıq uğrunda mübarizəsi 1 milyonadək qurban və 2 milyon məcburi köçkünlə nəticələnmişdi.
İrqi-dini ayrı-seçkilik Fransanın siyasətində hər zaman nümayiş etdirilib. Parisin öz müstəmləkələrinə öz adamlarını yerləşdirməklə, yerli əhalinin sayını aşağı salmaq siyasəti ona gətirib çıxardıb ki, köklü əhali bəzi yerlərdə azlıqda qalıb, etnik qrupa çevrilib.
İndi də Fransa öz metropoliyalarında, əslində, yeni müstəmləkəçilik siyasətindən əl çəkmir. Bu ölkələrin ümumi sahəsi 551500 kv.km-dir. Fransanın öz sahəsi 643801 kv.km. Dənizarxası ərazilərinin genişliyinə görə Fransa dünyada 2-ci böyük “müstəsna iqtisadi zonaya” (exclusive economic zone) malikdir.
Fransanın tabeliyində 18 regionu, mülkiyyətində isə 5 dənizarxası kollektivi, 1 dənizarxası ərazi, 1 xüsusi kollektiv (Yeni Kaledoniya) vardır. Dənizarxası ərazilər, kollektivlər Fransanın tərkib hissəsidir (Fransız Polineziyası, Sen-Bartelemi, Sen-Marten, Yeni Kaledoniya və s.). Amma onlar Avropa İttifaqına daxil deyil.
Fransada İslam dininə münasibətlə əlaqədar da ciddi problemlər yaşanır, burada ölkədə islamofobiya geniş yayılmışdır.
2017-ci ilin noyabrında Burkino–Fasoda universitetdə çıxış edən Prezident Makron Fransanın Afrikadakı keçmiş müstəmləkələri ilə yeni münasibətlərdən, tarixi ənənələrdən və gələcək nikbin perspektivlərdən danışmışdı. Lakin Beynəlxalq Sülh üçün Karnegi Fondunun (“Carnagie Endowment for Internaional Peace”) dəyərləndirməsinə görə, Prezident Makronun Afrika ölkələri ilə qarşılıqlı faydalı və mütaqabil əməkdaşlıq etmək vədi yerinə yetirilməmişdir. Onun bu ölkələrə yönəlmiş siyasətindən məqsəd, əslində, keçmişdəki müstəmləkəçilik irsinin yenidən canlandırılması, frankofon ölkələrdə qeyri-Avropa dövlətlərinin və Çinin fəallaşmasına mane olmaqdır. Buna görə də o, yardımları və insani əlaqələri gücləndirməyi qarşıya məqsəd qoymuşdu. Lakin təkrar seçilərkən onun verdiyi vədlər, etdiyi müraciətlər, bu ölkələrə daha xoş yanaşma üsulu – heç biri həyata keçmədi.
Qeyd edilməlidir ki, müstəmləkə ölkələrində Fransanın formalaşdırdığı yerli elita bütün dövrlərdə məhz fransız maraqlarının ifadəçisi rolunu oynamağa hədəfləndirilmişdi.
1960-cı ildən dekolonizasiya başlasa da, Fransanın siyasəti bir sıra ölkələrdə, əslində, yeni müstəmləkəçilik şəklində davam etməyə başladı. 1990-da Prezident Mitteran demokratik tərəfdaşlığa dair vədlər versə də, Fransanın həyata keçirdiyi tədbirlər Parisin insan haqları ilə əlaqədar ritorikasının iç üzünü ortaya qoydu. 2008-də N.Sarkozi Fransafrik (Françafrique) anlayışının başa çatdığını bəyan etdi. Lakin Afrikada siyasi və maliyyə əlaqələrində Fransa maraqlarının yeridilməsi yenə də davam etdirildi.
Azad seçkilər və demokratiya bəyanatları versə də, Paris zaman-zaman özünə uyğun rejimləri dəstəkləyir, ölkələrin daxili işlərinə qarışır, hərbi-siyasi gücünü və iştirakını davam etdirir. Bu siyasət prezident Makronun dövründə də Afrika ölkələrində davam etdirilir ki, bu da Fransaya inamsızlığı get-gedə artırır. Xüsusən də, Çinin, Hindistanın, İsrailin, Türkiyənin, Rusiyanın, Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin bu qitədəki artan fəaliyyətləri Fransa siyasətinin təsirini azaldır, gözdən salır, haqlı etirazlar doğurur. Bir fakta nəzər salaq: 2018-ci ildə 82 min afrikalı tələbə Çində təhsil almışdır, bu Fransada təhsil alan afrikalılardan təqribən iki dəfə çoxdur.
2017-ci ildə Burkino Fasoda prezident Makron demişdi ki, “müstəmləkəçilik insanlığa qarşı cinayətdir”. Amma Fransanın baş naziri milli xəbər proqramında çıxış edərkən müstəmləkəçiliyi mədh etmişdi. Fransanın dərsliklərində hələ də müstəmləkəçiliyin ancaq müsbət yönləri əks etdirilməkdədir. Fransız mədəniyyətinin digərlərindən üstünlüyü təlqin olunur.
Halbuki, Afrika ölkələrinin maddi-mənəvi irsinin ən yaxşı nümunələri hələ də Fransa muzeylərindədir. Prezident Makron mədəniyyət sahəsində keçmişdə yol verilən səhvləri etiraf etsə də, həmin dəyərli artefaktların geriyə, aid olduqları ölkələrə qaytarılması üçün heç bir addım atılmamışdır (66 min mühüm eksponat).
Keçmiş müstəmləkələrində iqtisadi diplomatiya ilə yanaşı, hərbi müdaxilələr də Fransanın istifadə etdiyi üsullardandır. Son illərdə Fransa Burkino–Faso, Mərkəzi Afrika Respublikası, Çad və Malidə bu vasitəyə əl atmışdır. Ümumiyyətlə, Fransa 1960-cı ildən 1990-cı illərin ortalarınadək 122 dəfə Afrika ölkələrinə hərbi müdaxilə etmişdir. Məsələn, Benin (1991), Mərkəzi Afrika Respublikası (1979, 1996), Çad (Bizon əməliyyatı).
Nəticə olaraq demək olar ki, Afrika və digər regionlardakı keçmiş müstəmləkələrlə yeni münasibətlərin qurulması Makron hökumətinin yanlış siyasəti nəticəsində uğursuzluğa duçar olur. Dünyanın digər bölgələrində də Makron hökumətinin siyasətinə etimad azalır və Fransa dünya nizamında iddia etdiyi yeri tuta bilmir. Bu da, Fransanın sülhə və əməkdaşlığa əngəl olan siyasəti ilə birbaşa əlaqədardır. Bunun ən yeni nümunəsi də Fransanın Cənubi Qafqazda sülhə və əməkdaşlığa ciddi zərər vuran cəhdləridir. Lakin bu təxribatçı fəaliyyətlərin də iflasa uğrayacağı labüddür.
"Xalqqazeti.az"
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun direktor müavini,
tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir
Fransanın xarici siyasəti dünyanın müxtəlif regionlarında müstəmləkə altına saldığı xalqları assimilyasiya etmək, dilini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini aradan qaldırmaqla onlara fransız mədəniyyətini aşılamaq, daim öz orbitində saxlamaqdan ibarət olmuşdur.
İndiki postmüstəmləkə dövründə də həmin siyasəti “demokratik əməkdaşlıq” və bu kimi cəzbedici adlarla davam etdirən Fransa keçmiş kaloniyalarını siyasi, iqtisadi, mənəvi-mədəni sahələrdə öz təsiri altında saxlayıb, həmin ölkələrin təbii sərvətlərini mənimsəmək, ucuz işçi qüvvəsi kimi onların əməyinin Fransa iqtisadiyyatına xidmətini davam etdirməkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Fransanın müstəmləkəçilik siyasəti XVIII əsrdə fəlsəfi-siyasi baxımdan J.J.Russo tərəfindən formalaşan “Bon sauvage”(bon suvəc-nəcib vəhşi) nəzəriyyəsinə istinad edir. Russonun “Bərabərsizliyin mənşəyi haqqında mülahizələr” əsəri başdan-başa antihumanist çağırışlardan ibarət idi. Kənardan yeridilən mədəniyyəti idealizə edən bu təlimə uyğunlaşdıraraq sonrakı illərdə fransız mədəniyyəti bəh-bəhlə işğaldakı xalqlara təlqin edilirdi.
Fransanın müstəmləkəçilik siyasəti Böyük Britaniya müstəmləkəçilik siyasətindən tam fərqlidir. Bu, birbaşa assimilyasiya siyasətidir. Məsələn, Afrikanı “fransızlaşdırmaq” (“Frenchification”), onları bir qara dərili fransıza çevirmək siyasəti. Bunun üçün bütün təbliğat vasitələri işə salınırdı.
Müstəmləkə ölkələrində mətbuatı öz əlində tutmaq, yalnız Fransadan gətirilən təbliğat vasitələrini yaymaq, yerli mətbuatın inkişafını məhdudlaşdırmaq siyasəti indi də Afrikada və digər regionlarda davam etdirilir.
Yerli-köklü xalqların həyat tərzində, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və digər sahələrdə müstəmləkəçilik dövrünün fəsadları, problemləri yaşanmaqdadır.
Fransızların müstəmləkəsi olmuş Yeni Kaledoniyada yerli-köklü (aborigen) əhalinin sıxışdırılması baş vermişdir. Hələ də belə ölkələrə Fransanın tərkib hissəsi kimi baxılır. Onlar Fransa parlamentinə də nümayəndə(lər) seçirlər.
Katolik kilsəsi də kolonial siyasətdə fəal rol oynadığı kimi, indiki şəraitdə də oxşar missiyanı davam etdirməyə çalışır.
Məlumdur ki, 1789-cu il Fransa inqilabı “İnsan haqları haqqında” Bəyannamə qəbul etmişdi, lakin çox keçmədən Fransanın başlatdığı müharibələr və geniş müstəmləkəçilik iştahı bu bəyannamənin humanist müddəalarını unutdurdu.
Fransa müstəmləkələrindəki üsyanları amansızlıqla yatırırdı. 1856-1859-cu illərdə Melaneziyadakı, xüsusən Yeni Kaledoniyanın mərkəzi Noumeadakı üsyanlar ağır cəza tədbirləri vasitəsilə boğulurdu. Sürgün, ağır vergilər və s. Yaxud 1962-ci ildə Əlcəzair xalqının azadlıq uğrunda mübarizəsi 1 milyonadək qurban və 2 milyon məcburi köçkünlə nəticələnmişdi.
İrqi-dini ayrı-seçkilik Fransanın siyasətində hər zaman nümayiş etdirilib. Parisin öz müstəmləkələrinə öz adamlarını yerləşdirməklə, yerli əhalinin sayını aşağı salmaq siyasəti ona gətirib çıxardıb ki, köklü əhali bəzi yerlərdə azlıqda qalıb, etnik qrupa çevrilib.
İndi də Fransa öz metropoliyalarında, əslində, yeni müstəmləkəçilik siyasətindən əl çəkmir. Bu ölkələrin ümumi sahəsi 551500 kv.km-dir. Fransanın öz sahəsi 643801 kv.km. Dənizarxası ərazilərinin genişliyinə görə Fransa dünyada 2-ci böyük “müstəsna iqtisadi zonaya” (exclusive economic zone) malikdir.
Fransanın tabeliyində 18 regionu, mülkiyyətində isə 5 dənizarxası kollektivi, 1 dənizarxası ərazi, 1 xüsusi kollektiv (Yeni Kaledoniya) vardır. Dənizarxası ərazilər, kollektivlər Fransanın tərkib hissəsidir (Fransız Polineziyası, Sen-Bartelemi, Sen-Marten, Yeni Kaledoniya və s.). Amma onlar Avropa İttifaqına daxil deyil.
Fransada İslam dininə münasibətlə əlaqədar da ciddi problemlər yaşanır, burada ölkədə islamofobiya geniş yayılmışdır.
2017-ci ilin noyabrında Burkino–Fasoda universitetdə çıxış edən Prezident Makron Fransanın Afrikadakı keçmiş müstəmləkələri ilə yeni münasibətlərdən, tarixi ənənələrdən və gələcək nikbin perspektivlərdən danışmışdı. Lakin Beynəlxalq Sülh üçün Karnegi Fondunun (“Carnagie Endowment for Internaional Peace”) dəyərləndirməsinə görə, Prezident Makronun Afrika ölkələri ilə qarşılıqlı faydalı və mütaqabil əməkdaşlıq etmək vədi yerinə yetirilməmişdir. Onun bu ölkələrə yönəlmiş siyasətindən məqsəd, əslində, keçmişdəki müstəmləkəçilik irsinin yenidən canlandırılması, frankofon ölkələrdə qeyri-Avropa dövlətlərinin və Çinin fəallaşmasına mane olmaqdır. Buna görə də o, yardımları və insani əlaqələri gücləndirməyi qarşıya məqsəd qoymuşdu. Lakin təkrar seçilərkən onun verdiyi vədlər, etdiyi müraciətlər, bu ölkələrə daha xoş yanaşma üsulu – heç biri həyata keçmədi.
Qeyd edilməlidir ki, müstəmləkə ölkələrində Fransanın formalaşdırdığı yerli elita bütün dövrlərdə məhz fransız maraqlarının ifadəçisi rolunu oynamağa hədəfləndirilmişdi.
1960-cı ildən dekolonizasiya başlasa da, Fransanın siyasəti bir sıra ölkələrdə, əslində, yeni müstəmləkəçilik şəklində davam etməyə başladı. 1990-da Prezident Mitteran demokratik tərəfdaşlığa dair vədlər versə də, Fransanın həyata keçirdiyi tədbirlər Parisin insan haqları ilə əlaqədar ritorikasının iç üzünü ortaya qoydu. 2008-də N.Sarkozi Fransafrik (Françafrique) anlayışının başa çatdığını bəyan etdi. Lakin Afrikada siyasi və maliyyə əlaqələrində Fransa maraqlarının yeridilməsi yenə də davam etdirildi.
Azad seçkilər və demokratiya bəyanatları versə də, Paris zaman-zaman özünə uyğun rejimləri dəstəkləyir, ölkələrin daxili işlərinə qarışır, hərbi-siyasi gücünü və iştirakını davam etdirir. Bu siyasət prezident Makronun dövründə də Afrika ölkələrində davam etdirilir ki, bu da Fransaya inamsızlığı get-gedə artırır. Xüsusən də, Çinin, Hindistanın, İsrailin, Türkiyənin, Rusiyanın, Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin bu qitədəki artan fəaliyyətləri Fransa siyasətinin təsirini azaldır, gözdən salır, haqlı etirazlar doğurur. Bir fakta nəzər salaq: 2018-ci ildə 82 min afrikalı tələbə Çində təhsil almışdır, bu Fransada təhsil alan afrikalılardan təqribən iki dəfə çoxdur.
2017-ci ildə Burkino Fasoda prezident Makron demişdi ki, “müstəmləkəçilik insanlığa qarşı cinayətdir”. Amma Fransanın baş naziri milli xəbər proqramında çıxış edərkən müstəmləkəçiliyi mədh etmişdi. Fransanın dərsliklərində hələ də müstəmləkəçiliyin ancaq müsbət yönləri əks etdirilməkdədir. Fransız mədəniyyətinin digərlərindən üstünlüyü təlqin olunur.
Halbuki, Afrika ölkələrinin maddi-mənəvi irsinin ən yaxşı nümunələri hələ də Fransa muzeylərindədir. Prezident Makron mədəniyyət sahəsində keçmişdə yol verilən səhvləri etiraf etsə də, həmin dəyərli artefaktların geriyə, aid olduqları ölkələrə qaytarılması üçün heç bir addım atılmamışdır (66 min mühüm eksponat).
Keçmiş müstəmləkələrində iqtisadi diplomatiya ilə yanaşı, hərbi müdaxilələr də Fransanın istifadə etdiyi üsullardandır. Son illərdə Fransa Burkino–Faso, Mərkəzi Afrika Respublikası, Çad və Malidə bu vasitəyə əl atmışdır. Ümumiyyətlə, Fransa 1960-cı ildən 1990-cı illərin ortalarınadək 122 dəfə Afrika ölkələrinə hərbi müdaxilə etmişdir. Məsələn, Benin (1991), Mərkəzi Afrika Respublikası (1979, 1996), Çad (Bizon əməliyyatı).
Nəticə olaraq demək olar ki, Afrika və digər regionlardakı keçmiş müstəmləkələrlə yeni münasibətlərin qurulması Makron hökumətinin yanlış siyasəti nəticəsində uğursuzluğa duçar olur. Dünyanın digər bölgələrində də Makron hökumətinin siyasətinə etimad azalır və Fransa dünya nizamında iddia etdiyi yeri tuta bilmir. Bu da, Fransanın sülhə və əməkdaşlığa əngəl olan siyasəti ilə birbaşa əlaqədardır. Bunun ən yeni nümunəsi də Fransanın Cənubi Qafqazda sülhə və əməkdaşlığa ciddi zərər vuran cəhdləridir. Lakin bu təxribatçı fəaliyyətlərin də iflasa uğrayacağı labüddür.
"Xalqqazeti.az"