Milli yaddaşın müqəddəs məkanı

Nəyisə bilmək üçün onu artıq indi bilmək lazımdır.
Sokrat

Sokrat paradoksu və “yaddaş məkanı”

Sokrat həmişə paradoksaldır. Ona görə də böyük filosofdur. Lakin onun fəlsəfəsinin fəzilət tərəfinin məhz pa­radokslarının arxasında canlı mətn ya­radan, “daxili yaşantı”ları “oyadan” fikir böyüklüyü, orijinallığı vardır. Sokratın (həm də Platonun) yuxarıdakı para­doksunun arxasında bir anlam dayanır: Yaddaş! Daha doğrusu, insan hər anın­da həm yada salır, xatırlayır, həm də yaradır! Anmaq bu mənada insanı daim yaddaşlar yaratmaq, keçmişlə indi, indi ilə gələcək arasında bağlantı qurmaq deməkdir. Sözün həm ontoloji, həm də metaforik mənasında!
Müasir fransız tarixşünaslığının əfsanələrindən olan Pyer Nora tarixi yaddaşı (həm də mədəniyyət yaddaşı­nı, kollektiv yaddaşı) araşdırarkən belə bir anlayış daxil etmişdir: “yaddaş yeri”. Bu anlayış hər hansı toplumun (xalqın, millətin) kollektiv surətdə yaddaşında mədəniyyət abidələrini, dini abidələri, yazılı abidələri və böyük şəxsiyyətlə­rin fəaliyyətini yadda saxlamasını ifa­də edir. Hər xalqın da öz “yaddaş yeri” mövcuddur! O “yaddaş yerləri” toxunul­mazdır, müqəddəsdir! Onların müqəd­dəsliyi bütün cəmiyyətin həyatında oy­nadıqları rola görədir. Yəni mistik və ya fantastik deyildir, kimlərinsə xəyalının məhsulu deyildir.
12 dekabr Azərbaycan xalqının müqəddəs yaddaş yeridir! Yəni, Azərbaycan xalqı bu gün, indi nəyi bilmək lazım gəldiyini artıq bilir! Bu bilgini sadəcə xatırlatmada deyil, həyatın qaynar qatında canlı ya­şadır! Onu hər gün aktuallaşdırır, əyaniləşdirir ki, yaddaş yerinin bu guşəsi əbədi olsun! Çünki Anım günü Azərbaycan xalqının keçmişi­ni indisi və indisini gələcəyi ilə bağ­layıb, onu yaşadan Ümummilli lideri ilə bağlıdır! Heydər Əliyev cəmiyyət üçün ən ağrılı, xaotik və ümidsiz bir dönəmdə uğur qazanmağı millətə öyrədən, onu zəfərlərə alışdıran və bu əsasda toplumun yaddaşından nələrisə təmizləyən dahi şəxsiyyət­dir!
Nələrisə xalqa unutdurmağı bacaran insan necə yaddaşlarda əbədi qala bilir? Bu da başqa bir fəlsəfi paradoksdur. Ancaq o qədər dərin və konstruktiv mənası vardır ki! Yaddaşı daimi daxili özünütopar­lama mənasında ruhun tamlığı kimi dərk etsək, vurğulanan paradoks aydınlaşar. Məsələ ondan ibarətdir ki, ruhun tamlığını saxlamaq üçün hər bir xalq yaddaşsızlığa, xaosa, qarışıqlığa, keçmişlə indi arasın­da bağlantı qurmağa imkan ver­məyən qarışıq dönəmə daxil olur. Bu zaman toplum miqyasında bir psixoloji apatiya, ümidsizlik, hardan gəldiyinə münasibətdə unutqanlıq yaranır. Bunu konkret yaşadığı za­manda ona olan təsirlər, təzyiqlər, yayındırıcı, dağığıdıcı proseslər fo­nunda edir.

Ümidsizliyi, uğursuzluğu unutdurmaq səriştəsi

Deməli, real surətdə məhv ol­maq təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Ob­razlı desək, bütöv bir xalq kollektiv surətdə Xorxe Luis Borxesin məş­hur yenyetmə Funesin vəziyyətinə düşmək riskinə doğru gedir. Funes aldığı travmadan lazım oldu-olma­dı hər şeyi anına qədər yaddaşına yazır – özündən asılı olmayaraq! Bu mənada “həyat boyunda yad­daş” sindromu yaranır! Bax, bu cür dağıdıcı yaddaş tendensiyasından lazımlı unutqanlıq qurtuluş yolu ola bilər. Fərddən fərqli olaraq millətin yaddaşından uğursuzluğu, ümid­sizliyi və keçmişlə indi arasındakı mənəvi-psixoloji uçurumu aradan götürməyə çox böyük iradə, liderlik qüdrəti, aparıcılıq, inandırma key­fiyyəti və şəxsi nümunə ola bilən dahi şəxsiyyət lazımdır!
Keçən əsrin 90-cı illərində ümummilli lider Heydər Əliyev bu missiyanı yerinə yetirdi! Belə xi­laskarı anmaq, həm də daim an­maq artıq millətin mənəvi, tarixi və psixoloji borcu, həm də, sosial-siya­si-mənəvi məsuliyyətidir!
12 dekabr bu alamda da yad­daşı təzələmək, onun alt qatında­kı yaşantılara indi baş verənlərin paradoksallığı, məntiqi, ümidləri və perspektivləri işığında bir daha baxmaq deməkdir! Biz bu daxi­li hesabatı özümüzə verməsək, onda toplum olaraq keçmişi¸ indini və gələcəyi görə bilmərik! Heydər Əliyev haqqında yaddaş olmadan gələcəyi görə bilməyimiz mümkün deyildir!
12 dekabr – Anım Günü bu mə­nada həm də şüurumuzun müasir dövlətçilik və Zəfər savaşı ilə bağlı yaddaş qatında dönüş nöqtəsidir! Azərbaycan xalqı 30 il öncə yad­daşına yeridilməyə çalışılan zərərli simptomlardan xilas edən ümum­milli liderini, eyni dərəcədə ona uğur qazanmağı öyrədən Ulu öndə­rini anmalıdır ki, haradan gəlib hara getdiyini düzgün müəyyən etsin! Anım Günü dövlətçilik, müstəqil­lik, zirvələrə yüksəliş “kompasıdır”! Onu qətiyyən itirmək olmaz!

Yaddaş, anım, “ilk şəfqət” və ya “yaddaşın Daosu”

Anmağın fəlsəfəsində incə məqamlar çoxdur. M.Prust deyirdi ki, hər kəs nəyicə “ilk şəfqəti”ndə görməlidir! Ancaq problem ondadır ki, “ilk şəfqət” həm “tutulur”, həm də “tutulmur” (Dao kimi həm var, həm də yoxdur, həm tutulur, həm də tu­tulmur. Yəni o, bir an parlayır, işığını saçır, sonra digər əşyaların arasın­da “qeyb olur”. Onu ancaq insan zə­kası, yaddaşı və mənəviyyatı təkrar “tapıb canlandıra” bilər! Bütün işıqlı, zəkalı və şəfqətli insanların taleyinə yazılan həqiqətdir, bu.

Heydər Əliyev bütöv bir qövmün, millətin, Türk dünyasının XX əsrdə parlayan və işığını dövlətçilik yolun­da XXI əsrin keşməkeşlərini yarma­ğa qadir surətdə gələcəyə ötürən “ilk şəfqəti”dir! Anım günü bu şəfqə­tin zamanlaşan, rəmzləşən, lakin işığını daim saçan məqamıdır! Anım günündə Heydər Əliyevi anmaq bu mənada, onu öz zaman sürəcində canlandırmaq, yaşatmaq və bunun­la şüurla mənəviyyatın “ortaq sahə­si”ndə özünü diriltmək deməkdir! Yaddaşında “öz”ünü yenidən yarat­maq və kəşf etmək deməkdir!
Mədəniyyətin güclü olduğu yer­də “hər şey artıq gecdir” deyimi keçmir. Çünki dünya öz-özünə əbə­diləşmir – onu hər anda öz dünya­sında yaradan insan lazımdır! O insana da aparıcı mayak, yoluna işıq salan lider gərəkdir! Belə olan­da “hər şey artıq gecdir” deyimi “hər şey indidir, hər şey gələcəkdir” nik­binliyinə çevrilir!

“Keçmişi tarixləşdir ki, özün tarix yarada biləsən”

Fridrix Nitşe bütün fəlsəfi möv­zularda maraqlıdır. Yaddaş və tarix məsələsində də ondan öyrənməli çox şey var. F.Nitşe deyirdi ki, keç­mişdən elə yararlanmaq lazımdır ki, tarix yarada biləsən! Bunun üçün keçmiş olanı həyat üçün tarixə çe­virmək qabiliyyəti olmalıdır! Həmin mənada “insan insan yaratmalıdır”!
F.Nitşenin dəli olub-olmaması ilə işimiz yoxdur, lakin bu fikirlərdə yaddaş və tarixlə bağlı çox dərin incəliklər vardır. Onların izahı bir neçə kitablıqdır. Anmaq məsələ­sində isə bu böyük alman filosofun təfəkkürü aydındır! Sadələşdirək: hər bir fərd və deməli, hər bir top­lum keçmişini tarix statusunda an­mağı bacarmırsa, onun nə indisi var, nə də gələcəyi! Bu kontekstdə X.Uaytın da F.Nitşenin bir fikrini sevməsinin intellektual haqqını vermək lazımdır. Uaytın sevimli Nitşe cümləsi: “İnsan...həm unu­dur, həm anır, və bu dixotomiya sırf insanidir, unikaldır; insan unutqan­lığı heyvan “unutqanlığından” fərqlənir, zira o, (insan unutqanlı­ğı – F.Q.) insanı öz məxsusi keç­mişində qalmaq [əbədi, həmişəlik] üçün sərf etdiyi faydasız zaman itirmək məsələsini həll edərək, yaddaşın izini silməyi tələb edir”! Bax, bu cür müsbət yaddaş silin­mələrinin mayakı, istiqamətverici faktoru “yaddaş yerləri”dir!

Yaddaşımızın qürur qaynaqları

O cümlədən, Anım günləri nəyi yaddaşdan silməyin və nəyi saxla­mağın məzmun və sərhədini müy­yən edir! Bu mənada 27 Sentyabr Anım gününü 12 Dekabr Anım günü məzmunlaşdırmış, ona güc, qüv­vət, məna, perspektiv və gələcək vermişdir! Bu iki Anım günü dahi liderlik Zirvəsi ilə şəhidlik Zirvəsini birləşdirmişdir! Bu müqəddəs vəh­dət Ulu Öndərin zəka ziyasının ilk şəfqətində Azərbaycanın müstəqil güclü dövlətçiliyinin, milli ləyaqəti­nin və parlaq gələcəyinin fəlsəfəsini təcəssüm etdirməkdədir!
Biz diriyik. Biz yaşayırıq. Biz ümidliyik. Çünki 12 Dekabr və 27 Sentyabr kimi Anım günlərimizin ilk şəfəqin izi ilə gələcəyə irəliləyirik! 12 Dekabr xalqın Ümummilli lideri­nin Anım günüdür! 12 Dekabr “Xalq qəzeti”nin Heydər Əliyevi Anım gü­nüdür! Millətimiz həmişə yaddaşlı olsun!

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki,
fəlsəfə elmləri doktoru

"Xalqqazeti.az"