31.03.2022, 13:58 - Baxış sayı: 363
Tarixi yaddaşın tədqiqinin bəzi fəlsəfi problemləri
İlham Məmmədzadə
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun baş direktoru, f.e.d.
Zemfira Məmmədzadə
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, f.ü.f.d.
Son zamanlar tarixi yaddaşla, tarixlə bağlı olan hər bir şey yalnız tarixçi, siyasətçi və jurnalistlərdə deyil, həm də,təbii ki, filosoflarda maraq doğurur. Lakin bu məsələlərə maraq müxtəlif səbəb və motivlərdən oyanır və ya ən azından, oyanmalıdır. Məsələ bundadır ki, fəlsəfə həmişə öz keçmişinə özünəməxsus bir şəkildə yanaşan bir elm olmuşdur. Əbəs yerə deyil ki, fəlsəfə tarixinin fəlsəfədəki roluna verilən dəyəri çox böyük saymaq və ya onu olduğundan az qiymətləndirmək olmaz, o, tam təşəkkül tapıb. Fəlsəfə tarixi, tarixdən fərqli olaraq, autentik (əslinə uyğun) keçmişi bərpa etməyə cəhd göstərməyib, tədqiqatçı onda, adətən, keçmişi öz yanaşması baxımından ideyaların hərəkət və toqquşması, bu və ya digər bir məktəbin və ya cərəyanın formalaşması kimi nəzərdən keçirməyə çalışıb. Bu cür yanaşma, bir qayda olaraq, bir çox tarixçilər tərəfindən tənqid olunub, onlar onda yalnız birtərəflilik, təmayüllülük görürüblər. Məsələn, materialist və idealistlər keçmişdə guya yalnız onlara sərfəli olan şeyləri görürdülər. Ən pis nümunələrdə, görünür, bu belə idi, ən yaxşılarında isə tarixə başqa bir baxışı var idi: burada əsas şey autentiklik deyil, keçmişin müasir dərki idi.
Tarixə yanaşmada epistemologiya haqqında
R. Rortinin sözlərini parafraz edərək deyə bilərik ki, müasir fəlsəfə, beləliklə, keçmişi onda gördüyümüz bir "güzgü"dür. Güzgü ilə analogiyanın daha aydın olması üçün Rortinin özünün məhz nə yazdığını xatırlayaq: “Ənənəvi fəlsəfəyə inanılmaz cazibədarlıq verən mənzərə ona görə öz qüvvəsini bu qədər uzun müddət saxlayır ki, zəkamızı bizə müxtəlif – bəzən düzgün, bəzən yanlış – anlayışları ehtiva edən böyük bir güzgü şəklində göstərir və bu güzgünü empirizmlə heç bir əlaqəsi olmayan metodlarla öyrənmək olar" (1).Lakin söhbət fəlsəfə tarixində çox olmuş təmayüllülkdən, yanlış təsəvvürlərdən getmir. R. Rortinin onu öz analitik dövründə bir rəy kimi göstərməsi əbəs yerə deyildi. Məsələ başqa şeydə, məhz bundadır ki, tarixi yaddaş, yaddaş məkanları, bütün tarix bir keçmiş olaraq həmişə keçmişlə bu gün arasında, həmçinin gələcəklə bəzən gözə dəyməyən, potensial bir dialoqdur. Burada indiki dövrdə (metodun) əski dövrün təcrübəsindən faydalanmaq, indini dəyişdirmək və s. məqsədi ilə keçmişin məna və niyyətlərini daha dərindən dərk etməyə yol verdiyini anlamaq üçün də imkan qalmalıdır. Keçmiş yalnız ona görə vardır ki, indiki zaman mövcuddur, o bizə bilavasitə verilmir, biz onu yalnız dərk edə bilərik.
Keçmişi dərk etmək üçün faydalandığımız müasir metodların problemi onlardan necə istifadə etdiyimiz, onların köməyi ilə keçmişə dair anlayış və biliklərimizi həcmli surətdə nə dərəcədə genişləndirdiyimiz və dərinləşdirdiyimizlə bağlıdır. Bu, böyük bir idraki problemidir. Filosoflar çox vaxt fəlsəfənin tarix elmi olduğunu iddia edirlər, lakin etiraf etmək lazımdır ki, tarix – fəlsəfi bir problemdir (2). Burada onun həm siyasi və hətta riyazi problem olduğunu vurğulamaq istərdik. Görünür, buna görə də araşdırmalarımızda fənlərarası tədqiqatlardan həm fəlsəfi kontekstdə, həm də müxtəlif elmlərə aid məlumatlar kimi istifadə etmək lazımdır. Onu da qeyd edək ki, keçmiş, tarix bütövlükdə mədəniyyətimizin bir hissəsidir və onu dərk etmək və bilmək üçün keçmişin bir qismi olan mədəniyyəti anlamaq və ona yiyələnmək, bizimlə, ölkəmizlə, cəmiyyətimizlə və s. baş vermiş və baş verənlərin mədəni-tarixi fonu və ya kontekstinin fərqində olmaq gərəkdir. Tarix və fəlsəfə tarixi fəlsəfə, cəmiyyət, ölkə və dünyadakı dəyişikliklər prosesini dərk etməyə çalışır və buna görə də bunun üçün məlumatlar, təfsir tələb olunur və bu da fənlərarası yanaşmaya ehtiyac yaradır. Eyni zamanda, onlar müxtəlif amil və fenomenlərin təsiri altında olan, lakin elmi cəhətdən yoxlanıla bilən müddəalara tələbat duyan şüura təsir göstərir. Məlumatlar və təfsir, şərh arasında ziddiyyətlərin olması mümkündür və bu zaman belə bir dilemma yaranır: tədqiqatçı nəyi seçəcək, onun seçimini hansı dəyərlər müəyyənləşdirir. Bu dilemmanın başa düşülməsi metodologiya və epistemologiya ilə, onların aralasındakı fərqlər və təmayüllüklə sıx bağlıdır. Yaddaşımızın tarixi və fəlsəfə, ədəbiyyat, dil tarixi və bir çox başqa şeylər yaddaşımızı təşkil edir və ya, daha doğrusu, onun bir hissəsi ola bilər, amma olmaya da bilər. Və onun bir hissəsi olması üçün (sözün fəlsəfi mənasında) onun elmi olması heç də həmişə kifayət deyil. Tarix və fəlsəfə, onların əsasına kütlənin anlayışları, bir qayda olaraq, mifoloji iddialar, təsəvvürlər, rəvayətlər qoyularsa, populist də ola bilər. Yoxlanıla bilən tarix və yaddaşın keçici hadisə və vəziyyətlərin təsiri altında əksəriyyətin spontan surətdə qəbul edilmiş bu cür iddiaları ilə müəyyən mənada əvəz edilməsi ona görə zərərlidir ki, yararsız, qeyri-rasional idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə gətirib çıxara bilər. Məsələn, Almaniyanın tarixindəki ən bariziz və sarsıntı İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ərəfəsində, Hitlerin hakimiyyətə gəlməsindən əvvəl "bütün almanların" onların Birinci Dünya Müharibəsinin nəticəsində incidildiklərinə, ümumdünya antialman sui-qəsdi nəticəsində sənayedən, ordudan, ərazilərdən məhrum olunduqlarına "birdən" inandıqları ilə bağlıdır. Onların tarixi yaddaşlarında buna dərhal belə bir izah tapıldı ki, bunda yəhudilər və anglosakson maliyyə kapitalı günahkardır. Burada məsələ bunun nə dərəcədə belə olub-olmadığında deyil, məsələ bu incikliyin İkinci Dünya Müharibəsinə başlamaq qərarının qəbul edilməsinə şərait yaratdığındadır. Bu ekskursu ona görə etdik ki, indi bütün dünyada Birinci və İkinci Dünya Müharibələrinin başlanmasına gətirib çıxarmış səbəb və bəhanələrin yenidən dərk edilməsi prosesi gedir və zənnimizcə, müharibələrin səbəblərində çox şey tarixi yaddaşla bağlıdır. Müharibələrin yekunlarına yenidən baxılması dünyanı ciddi kataklizmlərə apara bilər. Əgər bu proses müzakirə, elmi mübahisə, nəşr olunmuş əsərlərin müsabiqəsi, arxivlərdən daha çox və daha keyfiyyətli istifadə, diskussiyalara müxtəlif ölkələrin alimlərinin cəlb edilməsi kimi gedirsə, bu bir variantdır, amma siyasətçilərin kütlələrdən populist qərarlar qəbul etmək üçün istifadə eməsi tamamilə fərqli bir variantdır. Hazırda bu məsələlər müxtəlif ölkələrin ictimai elmlərində fəal surətdə müzakirə olunur. Ancaq üzdə olan odur ki, kütləvi informasiya vasitələrinin diqqət mərkəzində, bir qayda olaraq, ABŞ-da, Avropada Sovet İttifaqı, Rusiyada isə Avropa və s. xüsusnda yaddaşda olanlar yerləşir. Bu mövzu ilə bağlı qeyd etmək istərdik ki, məsələn, erməni tarixçiləri həm qədim, həm də yeni tarixi təhrif etməklə tanınırlar. Onların Albaniyanın tarixinə necə yiyələndikləriniı və ya, məsələn, Türkiyənin təklifini qəbul etmək və onun arxivlərində 1915-ci il hadisələrinə dair iş aparmaq əvəzinə əfsanələr yaymağa davam etdiklərini xatırlayaq. Bu yalan hekayələr onlara öz xalqını idarə etmək üçün lazımdır və təəssüf ki, onlar buna nail olurlar. Bizcə, arxivlərə bu münasibət və əksinə, tarixin ağrılı dövrləri üzərində birgə elmi iş, həqiqət axtarışı və onun birlik tərəfindən necə qavranıldığı arasındakı ayrılıq mədəniyyət və sivil (yüksək inkişaf etmiş) mədəniyyət arasındakı fərqin əsasını təşkil edir. Sivil mədəniyyət qanuniləşdirilmiş birgə həllər axtarışındadır. M.Mamardaşvilinin yazdığı kimi, “Sosial, hüquq və vəzifələrin dərkinə əsaslanmış düşüncənin şərti elə məhz bundan ibarətdir” (3). Daha sonra o, həm də yazır ki, “... əgər biz düşməniksə, gəlin özümüzü mədəni aparaq, oturduğumuz budağı kəsməyək” (4). Fikrimizcə, burada söhbət həm də alimlərin öz mövqeyindən asılı olmayaraq elmi işləri opponentlə rəqabətdə mümkün qədər keyfiyyətli, əsaslı surətdə yerinə yetirməyi seçməli olduqlarından gedir. Görünür, sivil mədəniyyətdə elmin mənası, əhəmiyyəti bundan ibarətdir.
Mədəniyyətdə yaddaş tarixi haqqında
Yaddaş tarixinin nə demək olduğu və əlbəttə ki, keçmişi necə xatırladığımız barədə məsələ elə məhz sosiumun, cəmiyyətin mədəniyyətinin mahiyyəti, necə inkişaf etdiyi, miflərə necə üstün gəldiyi, onları hansı dəyərlərin köməyi ilə tədqiq etdiyimiz barədə məsələdir. Bunda, eyni zamanda, həm aksiologiya, həm fəlsəfi antropologiya, həm də etikanın müəyyən rolu vardır. Burada qeyd etməyinə dəyər ki, bu düşüncələr müxtəlif ölkələrdə konkret etnos və millətin tədqiq edilən mədəniyyət tarixinə yalnız yol açır. Türklərin arxivlərdə işləmək üzrə təklifi isə, ümumiyyətlə, millətlərarası münaqişələrə aparan bir çox problemlərin həlli üçün əla variant sayıla bilər. Və yalnız bunun üçün deyil, bizcə, həm keçmiş, həm də bu gün ilə maraqlanan hər kəs üçün. Bu məsələləri araşdırarkən K.Marks və ya M.Fuko, məsələn, tarixi hərəkətə gətirən və onu anlamağa kömək edən sinfi mübarizə ideyasını və ya oxşar funksiyaları yerinə yetirən episteme konsepsiyasını əsaslandırıblar. Məsələn, episteme nəinki keçmiş və indi, mədəniyyətlər, rejimlər, hakimiyyətlər arasındakı fərqləri dərk etməyə, hətta müxtəlif zamanlar, dövrlər, mədəniyyətlər və s. arasındakı oxşarlıqları görməyə imkan yaratdı. Həmin məsələlər bu yazının müəlliflərindən biri tərəfindən kitab və məqalələrində bu və ya digər dərəcədə təhlil edilmişdir (5). Lakin burada biz belə bir rakursu vurğulamaq istərdik. O, bundan ibarətdir ki, həmin yanaşmalar inkişaf etmiş Avropa ölkələrinin (K.Marks) və Fransanın (M.Fuko) tarixinin dərk edilməsi əsasında hasil olmuşdur. Azərbaycanda epistemologiyadan istifadə etmək üçün Azərbaycan tarixinin təcrübəsini, yaddaşa və yaddaşın özünə münasibətini dərk etmək lazımdır. Filosof üçün tarixi dərk etmək nə deməkdir? Sual heç də sadə deyil. Obyektivliyə aparan yol obyektivliyin özü deyil, amma onsuz obyektivlik olmur. Həqiqət və ədalət də eyni şeylər deyil. Eyni zamanda, o da aydındır ki, tarix siyasətə cəlb olunmaya bilməz. Amma elm və tarix həqiqət axtarışında olmaya, öz müddəalarını sübut etməyə, mətnlərini və s. əsaslandırmaya bilməz. Yalnız bundan sonra onlar inkişaf edir, mədəniyyət və cəmiyyət tərəqqi edir. Mədəniyyət fəlsəfənin köməyi ilə özünü müasir mədəniyyət kimi dərk edir. Belə halda yaddaş, şüur, təcrübə yalnız fəlsəfi təhlilin obyektləri və vasitələri olur. Bu cür müasirlik mədəni (sivil), refleksiv, düşünən ola bilər. Görünür, bu zaman tarix ona keçmişin mədəniyyəti ilə əlaqə yaratmağa, mövcud olanın mürəkkəbliyini müqayisə və anlamağa kömək edir, yəni tarixi bu mənada da fəlsəfi cəhətdən yükləniş olmalıdır. Məsələn, İ.Məmmədzadə "Əxlaqın təfsiri təcrübəsi" kitabında (6) müasirliyi məhz əxlaqın fəlsəfi dərki və təfsiri prizmasından işıqlandırır. Beləliklə, müasirlik, keçmiş və mədəniyyət arasındakı dəyişkən əlaqəni təkcə fəlsəfə tarixinin yox, yalnız fəlsəfə və fəlsəfi fənlərin vasitəsilə araşdırmaq mümkündür.
Fəlsəfə, vurğular düzgün qoyulduqda, keçmiş və bu gündə yeni və ümumi olanları sezməyə, nəzərə almağa, anlamağa kömək edir. Bu baxımdan Bəhmənyar, Nizami, N.Tusi və ya Platon, Nitsşe və M. Fuko müəyyən mənada bizim müasirlərimiz olurlar, çünki onların əsərlərini oxuyanda biz indiki zamanda yeni bir şey anlamış oluruq. Beləliklə, bu əsərlər yalnız qədim yunan və ya müasir fransız fəlsəfəsi və mədəniyyətinin deyil, həm də onları dərk etməyə çalışanların mədəniyyətinin bir hissəsidir. Belə ki, biz həm keçmiş haqqında biliklərimizi dəyişdirir və dərinləşdiririk, həm də bu günümüzü və görünür, gələcəyimizi genişləndiririk. Keçmiş barədə düşüncələr, ona aid xatirə (yaddaş), beləliklə, mədəniyyətin yenilənməsinə səbəb olur.
Tarixə münasibət və tarixi yaddaş mövzusundakı düşüncələr "yaddaş müharibələrinə" də gətirib çıxara bilər, lakin, amalən, mədəniyyətin mənəviliyini dərinləşdirməli, mədəniyyət, ideya və ideologiyaların mahiyyətini dərk etməyə, özümüz, əhatəmiz və ətraf mühit haqqında onların köməyi ilə düşündüyümüz obrazları izah etməyə kömək göstərməlidir. İnsanda tamlıq yaratmalı, mənəvi həyata, ola bilsin, həcmlilik və dərinlik verməli, identiklik və bütövlüyə, universallıq və lokallıq, ümumi və xüsusi arasında qaşılıqlı münasibətlərin (heç də həmişə aydın olmayan) hərtərəflilik və variativliyinə imkan yaratmalıdır. Burada bütövlük həm də nəyin yaxın, qohum və yad olduğunu sual etmək və başqasının xatirəsinə (yaddaşına) münasibətin insanda, onun mədəniyyətində, cəmiyyətin özünün inkişafında çox şeyi müəyyənləşdirdiyini etiraf etməkdədir. Düşünürük ki, məhz belə bir yanaşma müasir sivil mədəniyyətin yaddaş kontekstində dərkində yeniliyi ehtiva edir.
Və nəhayət, mədəniyyət, cəmiyyət və fərdin identikliyi fəlsəfədə vacib məsələlərdir. Yaddaş tarixi, fikrimizcə, onların ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Fəqət yaddaş, eyni zamanda, həm də münasibət və bu münasibət mədəniyyətinin təşəkkülüdür. Yeri gəlmişkən, bu, dilimizdə, metaforalarımızda (məcazlarda), əsatirlərimizdə, yaddaş yerlərinə münasibətimizdə, etikada özünü göstərir. Keçmişə münasibət müasir ola bilər, amma çox yox, sivil ola bilər, olmaya da. Prinsipcə, bunlar insan və onun mədəniyyətinin onun mahiyyəti ilə bağlı, vacib, əsas xüsusiyyətləridir. Bəziləri deyə bilər ki, "yaddaş" insanı olduğu kimi edir.
Fəlsəfə mədəniyyət və tarixi yaddaş haqqında
Müasirlik bizim hal-hazırda və bu anda dünyada mövcudluğumuzun məqamıdır. Əgər sadə insan üçün bu, adi bir şeydirsə, fəlsəfə üçün hər şey daha mürəkkəbdir. O, seçimi axtarır, izah edir, tutuşdurur və dəyərləndirir. Dünyada bir-biri ilə yanaşi mövcud olan və əksər hallarda düşmənçilik edən müxtəlif mədəniyyətlər vardır. Dövlətlər öz qarşılıqlı münasibətlərində, siyasətlərində mədəniyyətdən istifadə edir. Mədəniyyətin özü də siyasətə təsir göstərir. Dünyada hakim ideologiya və fəlsəfə olmadığı bir şəraitdə Liotar, Delöz və ya Fukuyama ilə razılaşmaq və ya razılaşmamaq olar, amma mədəniyyət və tarixi yaddaşın və əlbəttə, fəlsəfənin ideoloji prosesə cəlb olunduğunu qeyd etməmək olmaz. Görünür, bununla bərabər, fəlsəfənin elmi obyektivliklə əlaqələrinin və belə bir fəlsəfənin mədəniyyətə təsirinin itirilməsinə yol vermək olmaz.
Hərçənd onlar ideoloji mübarizədə "yumşaq güc" kimi istifadə olunur. Bunula əlaqədar, İtaliya kommunisti A. Qramşinin inkişaf etdirdiyi "mədəni-ideoloji hegemonluq" ideyası yada düşür, ona V. İ. Leninin mədəniyyət ilə bağlı fikirlərinin təsirini də qeyd etməmək olmaz. Beləliklə, cəmiyyətlər və mədəniyyətlərin toqquşmalarında yeni bir müasirlik (postmüasirlik) təsbit olunur. Onda dialoq mədəniyyəti müharibə mədəniyyəti ilə yanaşı mövcuddur. Qeyd edək ki, sosial şəbəkələrdə yalnız bir-biri ilə razı olanlar deyil, razı olmayanlar arasında da, müxtəlif mədəniyyətlərə, dinlərə, ənənələrə, cinslərə mənsub olan insanlar arasında söhbət baş tutur. Yeri gəlmişkən, dialoqun əhəmiyyətə malik olduğunu etiraf etsək, onda onun öz mədəniyyəti, tarixi və yaddaşı olduğunu aşkar edərik. İndi aydın olur ki, Platonun dialoqları, həmişə olmasa da, Sokratın üstünlüyü ilə başa çatırdı və bu, onun haqqında xatirəyə aiddir. Bu gün dialoqda başlıcası təkcə mövqeyə, rəyə malik olmaq hüququ deyil, həm də başqasının fikrini dinləmək, mövqeyini anlamaqdır. Yaddaş və müasirliyin tələbləri arasında bu fərqin aşkar olunması bizə indini dərk etməyə imkan verir. Mübahisədə hər bir mövqe üstünlük qazana bilər. Amma, bir qayda olaraq, başqasını dinlədiyi üçün onu anlayan qalıb gəlir.
Bu isə artıq yeni bir mədəniyyət və yeni dir fəlsəfədir. O, yalnız daha yaxşı olduğuna görə təşəkkül tapmır, sonuncunun səbəbi bundan ibarətdir ki, o yaradılmasa, gələcəyimizin heç bir mənası olmayacaq. Texnologiyalar mədəniyyəti transformasiya edir, mədəniyyət isə şəri məhdudlaşdırır. İndiki insan mənasız dünyada yaşamağı, hər kəsə xidmət etməyi bacarar, amma zəkalı, əxlaqlı da ola bilər. Belə bir mədəniyyət heç də klassik standartlara uyğun olaraq formalaşmır. Biz, müdriklərin söz sahibi olduğu klassik mədəniyyət dünyasından hər kəsin öz sözünü deməyə haqqı olduğu bir mədəniyyətə keçirik. Məhz bu hüquq müasirliyin dialoji, lakin ziddiyyətli mədəniyyətini yaradır və bizcə, təkcə mütəxəssislər üçün deyil, başqaları üçün də maraqlı və lazımi olacaq qeyri-ənənəvi bir fəlsəfəyə zərurət doğurur. Həm də güman edirik ki, o, hər kəsin vermək istədiyi sualları cavablandırmaqdan daha çox, sizinlə razı olmayan biri ilə necə söhbət aparmaq, dolanmaq, yanaşı yaşamaq, tolerant davranmaq və anlaşmaq lazım olduğu barədə düşünəcəkdir. Və burada məlum olur ki, belə bir fövqəladə vəziyyət barədə yalnız qədim yunan filosofları deyil, həm də Maariflçilik dövründə Kant, modern dövründə Nitsşe və bizim mütəfəkkirlərimiz Nizami, Nəsimi, Zərdabi və b. düşünmüşlər.
Dünya artıq klassik ideal sistemlərə mütabiq deyil, hamı üçün ümumi, vahid cavablar yoxdur, müxtəliflik, toqquşma və mürəkkəbliyin olduğunu daha çoxbaşa düşürük. Buna görə, söhbət, hər şeydən əvvəl, sualları, onları vermək üçün, anlaşmaq üçün istifadə etdiyimiz anlayışları dəqiqləşdirmək lazım olmasından gedir. Bizcə, müasir fəlsəfədəki suallar (və cavablar) fizika və ya riyaziyyatda olduğu kimi həqiqət deyil. Və anlayışların dəqiqləşdirməsi yalnız fəlsəfənin özü üçün deyil, bəşəri idrakın hər bir sahəsi üçün lazımdır. Hər hansı bir dialoq (hətta kişi ilə qadın, fəlsəfə və ideologiya, materializm və idealizm, mədəniyyət və kütləvilik arasında), ilk növbədə, anlayışların məzmunu və təfsiri xüsusunda aparılan bir mübahisəsidir. Burada, hər bir bənzətmə şərti olsa da, belə bir analogiya gətirmək olar: anlayışların sərhədləri dəqiqləşdirilmədən aparılan mübahisə hormonların qızğın çağında, öz həqiqətini sırımağın hər şeydən əhəmiyyətli olduğu zaman yeniyetmələrin öz münasibətlərini aydınlaşdırmasına oxşayır. Güman edirəm ki, müasir dünya bu cavanlıq dövrünü keçməli, yetkin, kamil olmalıdır. Biz həmçinin bilirik ki, müasirliyə onun bizə məxsus olduğu dərəcədə mənsubuq. Yəni insanlar bunu anladıqdan sonra nəyinsə qarşısını ala, vacib bir şey haqqında razılığa gələ, yəni dəyişə və bununla da öz dövrünü dəyişdirə və ya onun üçün nicat yolu tapa bilərlər. Bu kontekstdə Delöz və Gvattarinin fəlsəfənin mahiyyəti barədə ideyaları, Liotarın modern və postmodern, mürəkkəblik və ədalətin nə olduğu haqda fikirləri və Derridanın ölümündən sonra bir filosof kimi xatırlanıb-xatırlanmayacağı barədə düşüncələri, ya da, məsələn, çoxlarının tez-tez nasizm və antisemitizmdə günahlandırdığı Haydegger ya da düşür. Bəli, çoxluğun fikrincə bu belədir, amma həqiqətənmi bu məhz bu cürdür? Bəli, o, nasizmə xidmət edirdi, ancaq bu onun ideyalarının aşkar bəsitləşdirilməsidir, onları bu dərəcədə sadələşdirmək düzgündürmü? Keçmişdə Nitsşeyə qarşı da belə bir ittiham irəli sürülmüşdü, amma mütəfəkkirin şəxsiyyəti təməlinin onun əxlaq, mədəniyyət, zaman və dinin mahiyyətinin dərkini dərinləşdirdiyi səbəbindən bu gün aktuallaşan fəlsəfəsi bununla izah olunur? (7)
Nəticədə vurğulamaq istərdik ki, mədəniyyət və fəlsəfə, fəlsəfə və tarix məsələlərinin təhlilinə, yaddaşın müxtəlif təfsirləri arasındakı dialoqlara daha çox müraciət etmək lazımdır. Onlardakı əsas leytmotiv müxtəlif mədəniyyətlərin insanları arasında dialoqun mümkünlüyünü dərk etməkdən ibarətdir. Bizi mədəniyyətlərin, ideologiyaların, fəlsəfənin qarşılıqlı təsir problemləri, onların cəmiyyət və vətəndaşın şüuru ilə ayrılmaz əlaqəsi maraqlandırır. Hamı dünyadakı iqtisadi, ideoloji və mənəvi böhranın səbəblərini dərk etmək istəyir, buna görə də insan şüuru ilə baş verən bütün hər şeyin ziddiyyətli və eyni zamanda, qarşılıqlı surətdə şərtləndirilmiş olduğunu izah edə biləcək bir fəlsəfəyə ehtiyac duyur.
Ədəbiyyat siyahısı
1. 12 ведущих философов современности, М. АСТ, 2014, с.168 –Müasir dövrün 12 aparıcı filosofu, M. AST, 2014, səh. 168).
2. Bax: İlham Məmmədzadə. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyanin bəzi fəlsəfi problemləri//Dovlət Idarəciliyi Nəzəriyyə və təcrubə, №2 (70) 2020, səh.125.
3. Мераб Мамардашвили. Сознание и цивилизация. «АЗБУКА», СПб, 2019, с.21– Merab Mamardaşvli. Şüur və sivilizasiya. «Azbuka», Sankt-Peterburq, 2019, səh.21
4. Yenə orada, səh. 21-22
5. Bax: I. Məmmədzadə. Bir daha fəlsəfə haqqında, Bakı, 2019.
6. İlhamMəmmədzadə "Əxlaqın təfsiri təcrübəsi", Bakı, 2006.
7. История философии. Запад-Россия-Восток. Книга четвертая: Философия ХХ в. М. Академический Проект 2012; Фридрих Ницше Наследие и проект. Издательский Дом ЯСК М.2017 – Fəlsəfə tarixi. Qərbi-Rusiya-Şərq. Dördüncükitab: XX əsrin fəlsəfəsi. M. Akademik Layihə 2012; Fridrix Nitsşe. İrs vəLayihə. YASK Nəşriyyat evi.M.2017.
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun baş direktoru, f.e.d.
Zemfira Məmmədzadə
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, f.ü.f.d.
Son zamanlar tarixi yaddaşla, tarixlə bağlı olan hər bir şey yalnız tarixçi, siyasətçi və jurnalistlərdə deyil, həm də,təbii ki, filosoflarda maraq doğurur. Lakin bu məsələlərə maraq müxtəlif səbəb və motivlərdən oyanır və ya ən azından, oyanmalıdır. Məsələ bundadır ki, fəlsəfə həmişə öz keçmişinə özünəməxsus bir şəkildə yanaşan bir elm olmuşdur. Əbəs yerə deyil ki, fəlsəfə tarixinin fəlsəfədəki roluna verilən dəyəri çox böyük saymaq və ya onu olduğundan az qiymətləndirmək olmaz, o, tam təşəkkül tapıb. Fəlsəfə tarixi, tarixdən fərqli olaraq, autentik (əslinə uyğun) keçmişi bərpa etməyə cəhd göstərməyib, tədqiqatçı onda, adətən, keçmişi öz yanaşması baxımından ideyaların hərəkət və toqquşması, bu və ya digər bir məktəbin və ya cərəyanın formalaşması kimi nəzərdən keçirməyə çalışıb. Bu cür yanaşma, bir qayda olaraq, bir çox tarixçilər tərəfindən tənqid olunub, onlar onda yalnız birtərəflilik, təmayüllülük görürüblər. Məsələn, materialist və idealistlər keçmişdə guya yalnız onlara sərfəli olan şeyləri görürdülər. Ən pis nümunələrdə, görünür, bu belə idi, ən yaxşılarında isə tarixə başqa bir baxışı var idi: burada əsas şey autentiklik deyil, keçmişin müasir dərki idi.
Tarixə yanaşmada epistemologiya haqqında
R. Rortinin sözlərini parafraz edərək deyə bilərik ki, müasir fəlsəfə, beləliklə, keçmişi onda gördüyümüz bir "güzgü"dür. Güzgü ilə analogiyanın daha aydın olması üçün Rortinin özünün məhz nə yazdığını xatırlayaq: “Ənənəvi fəlsəfəyə inanılmaz cazibədarlıq verən mənzərə ona görə öz qüvvəsini bu qədər uzun müddət saxlayır ki, zəkamızı bizə müxtəlif – bəzən düzgün, bəzən yanlış – anlayışları ehtiva edən böyük bir güzgü şəklində göstərir və bu güzgünü empirizmlə heç bir əlaqəsi olmayan metodlarla öyrənmək olar" (1).Lakin söhbət fəlsəfə tarixində çox olmuş təmayüllülkdən, yanlış təsəvvürlərdən getmir. R. Rortinin onu öz analitik dövründə bir rəy kimi göstərməsi əbəs yerə deyildi. Məsələ başqa şeydə, məhz bundadır ki, tarixi yaddaş, yaddaş məkanları, bütün tarix bir keçmiş olaraq həmişə keçmişlə bu gün arasında, həmçinin gələcəklə bəzən gözə dəyməyən, potensial bir dialoqdur. Burada indiki dövrdə (metodun) əski dövrün təcrübəsindən faydalanmaq, indini dəyişdirmək və s. məqsədi ilə keçmişin məna və niyyətlərini daha dərindən dərk etməyə yol verdiyini anlamaq üçün də imkan qalmalıdır. Keçmiş yalnız ona görə vardır ki, indiki zaman mövcuddur, o bizə bilavasitə verilmir, biz onu yalnız dərk edə bilərik.
Keçmişi dərk etmək üçün faydalandığımız müasir metodların problemi onlardan necə istifadə etdiyimiz, onların köməyi ilə keçmişə dair anlayış və biliklərimizi həcmli surətdə nə dərəcədə genişləndirdiyimiz və dərinləşdirdiyimizlə bağlıdır. Bu, böyük bir idraki problemidir. Filosoflar çox vaxt fəlsəfənin tarix elmi olduğunu iddia edirlər, lakin etiraf etmək lazımdır ki, tarix – fəlsəfi bir problemdir (2). Burada onun həm siyasi və hətta riyazi problem olduğunu vurğulamaq istərdik. Görünür, buna görə də araşdırmalarımızda fənlərarası tədqiqatlardan həm fəlsəfi kontekstdə, həm də müxtəlif elmlərə aid məlumatlar kimi istifadə etmək lazımdır. Onu da qeyd edək ki, keçmiş, tarix bütövlükdə mədəniyyətimizin bir hissəsidir və onu dərk etmək və bilmək üçün keçmişin bir qismi olan mədəniyyəti anlamaq və ona yiyələnmək, bizimlə, ölkəmizlə, cəmiyyətimizlə və s. baş vermiş və baş verənlərin mədəni-tarixi fonu və ya kontekstinin fərqində olmaq gərəkdir. Tarix və fəlsəfə tarixi fəlsəfə, cəmiyyət, ölkə və dünyadakı dəyişikliklər prosesini dərk etməyə çalışır və buna görə də bunun üçün məlumatlar, təfsir tələb olunur və bu da fənlərarası yanaşmaya ehtiyac yaradır. Eyni zamanda, onlar müxtəlif amil və fenomenlərin təsiri altında olan, lakin elmi cəhətdən yoxlanıla bilən müddəalara tələbat duyan şüura təsir göstərir. Məlumatlar və təfsir, şərh arasında ziddiyyətlərin olması mümkündür və bu zaman belə bir dilemma yaranır: tədqiqatçı nəyi seçəcək, onun seçimini hansı dəyərlər müəyyənləşdirir. Bu dilemmanın başa düşülməsi metodologiya və epistemologiya ilə, onların aralasındakı fərqlər və təmayüllüklə sıx bağlıdır. Yaddaşımızın tarixi və fəlsəfə, ədəbiyyat, dil tarixi və bir çox başqa şeylər yaddaşımızı təşkil edir və ya, daha doğrusu, onun bir hissəsi ola bilər, amma olmaya da bilər. Və onun bir hissəsi olması üçün (sözün fəlsəfi mənasında) onun elmi olması heç də həmişə kifayət deyil. Tarix və fəlsəfə, onların əsasına kütlənin anlayışları, bir qayda olaraq, mifoloji iddialar, təsəvvürlər, rəvayətlər qoyularsa, populist də ola bilər. Yoxlanıla bilən tarix və yaddaşın keçici hadisə və vəziyyətlərin təsiri altında əksəriyyətin spontan surətdə qəbul edilmiş bu cür iddiaları ilə müəyyən mənada əvəz edilməsi ona görə zərərlidir ki, yararsız, qeyri-rasional idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə gətirib çıxara bilər. Məsələn, Almaniyanın tarixindəki ən bariziz və sarsıntı İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ərəfəsində, Hitlerin hakimiyyətə gəlməsindən əvvəl "bütün almanların" onların Birinci Dünya Müharibəsinin nəticəsində incidildiklərinə, ümumdünya antialman sui-qəsdi nəticəsində sənayedən, ordudan, ərazilərdən məhrum olunduqlarına "birdən" inandıqları ilə bağlıdır. Onların tarixi yaddaşlarında buna dərhal belə bir izah tapıldı ki, bunda yəhudilər və anglosakson maliyyə kapitalı günahkardır. Burada məsələ bunun nə dərəcədə belə olub-olmadığında deyil, məsələ bu incikliyin İkinci Dünya Müharibəsinə başlamaq qərarının qəbul edilməsinə şərait yaratdığındadır. Bu ekskursu ona görə etdik ki, indi bütün dünyada Birinci və İkinci Dünya Müharibələrinin başlanmasına gətirib çıxarmış səbəb və bəhanələrin yenidən dərk edilməsi prosesi gedir və zənnimizcə, müharibələrin səbəblərində çox şey tarixi yaddaşla bağlıdır. Müharibələrin yekunlarına yenidən baxılması dünyanı ciddi kataklizmlərə apara bilər. Əgər bu proses müzakirə, elmi mübahisə, nəşr olunmuş əsərlərin müsabiqəsi, arxivlərdən daha çox və daha keyfiyyətli istifadə, diskussiyalara müxtəlif ölkələrin alimlərinin cəlb edilməsi kimi gedirsə, bu bir variantdır, amma siyasətçilərin kütlələrdən populist qərarlar qəbul etmək üçün istifadə eməsi tamamilə fərqli bir variantdır. Hazırda bu məsələlər müxtəlif ölkələrin ictimai elmlərində fəal surətdə müzakirə olunur. Ancaq üzdə olan odur ki, kütləvi informasiya vasitələrinin diqqət mərkəzində, bir qayda olaraq, ABŞ-da, Avropada Sovet İttifaqı, Rusiyada isə Avropa və s. xüsusnda yaddaşda olanlar yerləşir. Bu mövzu ilə bağlı qeyd etmək istərdik ki, məsələn, erməni tarixçiləri həm qədim, həm də yeni tarixi təhrif etməklə tanınırlar. Onların Albaniyanın tarixinə necə yiyələndikləriniı və ya, məsələn, Türkiyənin təklifini qəbul etmək və onun arxivlərində 1915-ci il hadisələrinə dair iş aparmaq əvəzinə əfsanələr yaymağa davam etdiklərini xatırlayaq. Bu yalan hekayələr onlara öz xalqını idarə etmək üçün lazımdır və təəssüf ki, onlar buna nail olurlar. Bizcə, arxivlərə bu münasibət və əksinə, tarixin ağrılı dövrləri üzərində birgə elmi iş, həqiqət axtarışı və onun birlik tərəfindən necə qavranıldığı arasındakı ayrılıq mədəniyyət və sivil (yüksək inkişaf etmiş) mədəniyyət arasındakı fərqin əsasını təşkil edir. Sivil mədəniyyət qanuniləşdirilmiş birgə həllər axtarışındadır. M.Mamardaşvilinin yazdığı kimi, “Sosial, hüquq və vəzifələrin dərkinə əsaslanmış düşüncənin şərti elə məhz bundan ibarətdir” (3). Daha sonra o, həm də yazır ki, “... əgər biz düşməniksə, gəlin özümüzü mədəni aparaq, oturduğumuz budağı kəsməyək” (4). Fikrimizcə, burada söhbət həm də alimlərin öz mövqeyindən asılı olmayaraq elmi işləri opponentlə rəqabətdə mümkün qədər keyfiyyətli, əsaslı surətdə yerinə yetirməyi seçməli olduqlarından gedir. Görünür, sivil mədəniyyətdə elmin mənası, əhəmiyyəti bundan ibarətdir.
Mədəniyyətdə yaddaş tarixi haqqında
Yaddaş tarixinin nə demək olduğu və əlbəttə ki, keçmişi necə xatırladığımız barədə məsələ elə məhz sosiumun, cəmiyyətin mədəniyyətinin mahiyyəti, necə inkişaf etdiyi, miflərə necə üstün gəldiyi, onları hansı dəyərlərin köməyi ilə tədqiq etdiyimiz barədə məsələdir. Bunda, eyni zamanda, həm aksiologiya, həm fəlsəfi antropologiya, həm də etikanın müəyyən rolu vardır. Burada qeyd etməyinə dəyər ki, bu düşüncələr müxtəlif ölkələrdə konkret etnos və millətin tədqiq edilən mədəniyyət tarixinə yalnız yol açır. Türklərin arxivlərdə işləmək üzrə təklifi isə, ümumiyyətlə, millətlərarası münaqişələrə aparan bir çox problemlərin həlli üçün əla variant sayıla bilər. Və yalnız bunun üçün deyil, bizcə, həm keçmiş, həm də bu gün ilə maraqlanan hər kəs üçün. Bu məsələləri araşdırarkən K.Marks və ya M.Fuko, məsələn, tarixi hərəkətə gətirən və onu anlamağa kömək edən sinfi mübarizə ideyasını və ya oxşar funksiyaları yerinə yetirən episteme konsepsiyasını əsaslandırıblar. Məsələn, episteme nəinki keçmiş və indi, mədəniyyətlər, rejimlər, hakimiyyətlər arasındakı fərqləri dərk etməyə, hətta müxtəlif zamanlar, dövrlər, mədəniyyətlər və s. arasındakı oxşarlıqları görməyə imkan yaratdı. Həmin məsələlər bu yazının müəlliflərindən biri tərəfindən kitab və məqalələrində bu və ya digər dərəcədə təhlil edilmişdir (5). Lakin burada biz belə bir rakursu vurğulamaq istərdik. O, bundan ibarətdir ki, həmin yanaşmalar inkişaf etmiş Avropa ölkələrinin (K.Marks) və Fransanın (M.Fuko) tarixinin dərk edilməsi əsasında hasil olmuşdur. Azərbaycanda epistemologiyadan istifadə etmək üçün Azərbaycan tarixinin təcrübəsini, yaddaşa və yaddaşın özünə münasibətini dərk etmək lazımdır. Filosof üçün tarixi dərk etmək nə deməkdir? Sual heç də sadə deyil. Obyektivliyə aparan yol obyektivliyin özü deyil, amma onsuz obyektivlik olmur. Həqiqət və ədalət də eyni şeylər deyil. Eyni zamanda, o da aydındır ki, tarix siyasətə cəlb olunmaya bilməz. Amma elm və tarix həqiqət axtarışında olmaya, öz müddəalarını sübut etməyə, mətnlərini və s. əsaslandırmaya bilməz. Yalnız bundan sonra onlar inkişaf edir, mədəniyyət və cəmiyyət tərəqqi edir. Mədəniyyət fəlsəfənin köməyi ilə özünü müasir mədəniyyət kimi dərk edir. Belə halda yaddaş, şüur, təcrübə yalnız fəlsəfi təhlilin obyektləri və vasitələri olur. Bu cür müasirlik mədəni (sivil), refleksiv, düşünən ola bilər. Görünür, bu zaman tarix ona keçmişin mədəniyyəti ilə əlaqə yaratmağa, mövcud olanın mürəkkəbliyini müqayisə və anlamağa kömək edir, yəni tarixi bu mənada da fəlsəfi cəhətdən yükləniş olmalıdır. Məsələn, İ.Məmmədzadə "Əxlaqın təfsiri təcrübəsi" kitabında (6) müasirliyi məhz əxlaqın fəlsəfi dərki və təfsiri prizmasından işıqlandırır. Beləliklə, müasirlik, keçmiş və mədəniyyət arasındakı dəyişkən əlaqəni təkcə fəlsəfə tarixinin yox, yalnız fəlsəfə və fəlsəfi fənlərin vasitəsilə araşdırmaq mümkündür.
Fəlsəfə, vurğular düzgün qoyulduqda, keçmiş və bu gündə yeni və ümumi olanları sezməyə, nəzərə almağa, anlamağa kömək edir. Bu baxımdan Bəhmənyar, Nizami, N.Tusi və ya Platon, Nitsşe və M. Fuko müəyyən mənada bizim müasirlərimiz olurlar, çünki onların əsərlərini oxuyanda biz indiki zamanda yeni bir şey anlamış oluruq. Beləliklə, bu əsərlər yalnız qədim yunan və ya müasir fransız fəlsəfəsi və mədəniyyətinin deyil, həm də onları dərk etməyə çalışanların mədəniyyətinin bir hissəsidir. Belə ki, biz həm keçmiş haqqında biliklərimizi dəyişdirir və dərinləşdiririk, həm də bu günümüzü və görünür, gələcəyimizi genişləndiririk. Keçmiş barədə düşüncələr, ona aid xatirə (yaddaş), beləliklə, mədəniyyətin yenilənməsinə səbəb olur.
Tarixə münasibət və tarixi yaddaş mövzusundakı düşüncələr "yaddaş müharibələrinə" də gətirib çıxara bilər, lakin, amalən, mədəniyyətin mənəviliyini dərinləşdirməli, mədəniyyət, ideya və ideologiyaların mahiyyətini dərk etməyə, özümüz, əhatəmiz və ətraf mühit haqqında onların köməyi ilə düşündüyümüz obrazları izah etməyə kömək göstərməlidir. İnsanda tamlıq yaratmalı, mənəvi həyata, ola bilsin, həcmlilik və dərinlik verməli, identiklik və bütövlüyə, universallıq və lokallıq, ümumi və xüsusi arasında qaşılıqlı münasibətlərin (heç də həmişə aydın olmayan) hərtərəflilik və variativliyinə imkan yaratmalıdır. Burada bütövlük həm də nəyin yaxın, qohum və yad olduğunu sual etmək və başqasının xatirəsinə (yaddaşına) münasibətin insanda, onun mədəniyyətində, cəmiyyətin özünün inkişafında çox şeyi müəyyənləşdirdiyini etiraf etməkdədir. Düşünürük ki, məhz belə bir yanaşma müasir sivil mədəniyyətin yaddaş kontekstində dərkində yeniliyi ehtiva edir.
Və nəhayət, mədəniyyət, cəmiyyət və fərdin identikliyi fəlsəfədə vacib məsələlərdir. Yaddaş tarixi, fikrimizcə, onların ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Fəqət yaddaş, eyni zamanda, həm də münasibət və bu münasibət mədəniyyətinin təşəkkülüdür. Yeri gəlmişkən, bu, dilimizdə, metaforalarımızda (məcazlarda), əsatirlərimizdə, yaddaş yerlərinə münasibətimizdə, etikada özünü göstərir. Keçmişə münasibət müasir ola bilər, amma çox yox, sivil ola bilər, olmaya da. Prinsipcə, bunlar insan və onun mədəniyyətinin onun mahiyyəti ilə bağlı, vacib, əsas xüsusiyyətləridir. Bəziləri deyə bilər ki, "yaddaş" insanı olduğu kimi edir.
Fəlsəfə mədəniyyət və tarixi yaddaş haqqında
Müasirlik bizim hal-hazırda və bu anda dünyada mövcudluğumuzun məqamıdır. Əgər sadə insan üçün bu, adi bir şeydirsə, fəlsəfə üçün hər şey daha mürəkkəbdir. O, seçimi axtarır, izah edir, tutuşdurur və dəyərləndirir. Dünyada bir-biri ilə yanaşi mövcud olan və əksər hallarda düşmənçilik edən müxtəlif mədəniyyətlər vardır. Dövlətlər öz qarşılıqlı münasibətlərində, siyasətlərində mədəniyyətdən istifadə edir. Mədəniyyətin özü də siyasətə təsir göstərir. Dünyada hakim ideologiya və fəlsəfə olmadığı bir şəraitdə Liotar, Delöz və ya Fukuyama ilə razılaşmaq və ya razılaşmamaq olar, amma mədəniyyət və tarixi yaddaşın və əlbəttə, fəlsəfənin ideoloji prosesə cəlb olunduğunu qeyd etməmək olmaz. Görünür, bununla bərabər, fəlsəfənin elmi obyektivliklə əlaqələrinin və belə bir fəlsəfənin mədəniyyətə təsirinin itirilməsinə yol vermək olmaz.
Hərçənd onlar ideoloji mübarizədə "yumşaq güc" kimi istifadə olunur. Bunula əlaqədar, İtaliya kommunisti A. Qramşinin inkişaf etdirdiyi "mədəni-ideoloji hegemonluq" ideyası yada düşür, ona V. İ. Leninin mədəniyyət ilə bağlı fikirlərinin təsirini də qeyd etməmək olmaz. Beləliklə, cəmiyyətlər və mədəniyyətlərin toqquşmalarında yeni bir müasirlik (postmüasirlik) təsbit olunur. Onda dialoq mədəniyyəti müharibə mədəniyyəti ilə yanaşı mövcuddur. Qeyd edək ki, sosial şəbəkələrdə yalnız bir-biri ilə razı olanlar deyil, razı olmayanlar arasında da, müxtəlif mədəniyyətlərə, dinlərə, ənənələrə, cinslərə mənsub olan insanlar arasında söhbət baş tutur. Yeri gəlmişkən, dialoqun əhəmiyyətə malik olduğunu etiraf etsək, onda onun öz mədəniyyəti, tarixi və yaddaşı olduğunu aşkar edərik. İndi aydın olur ki, Platonun dialoqları, həmişə olmasa da, Sokratın üstünlüyü ilə başa çatırdı və bu, onun haqqında xatirəyə aiddir. Bu gün dialoqda başlıcası təkcə mövqeyə, rəyə malik olmaq hüququ deyil, həm də başqasının fikrini dinləmək, mövqeyini anlamaqdır. Yaddaş və müasirliyin tələbləri arasında bu fərqin aşkar olunması bizə indini dərk etməyə imkan verir. Mübahisədə hər bir mövqe üstünlük qazana bilər. Amma, bir qayda olaraq, başqasını dinlədiyi üçün onu anlayan qalıb gəlir.
Bu isə artıq yeni bir mədəniyyət və yeni dir fəlsəfədir. O, yalnız daha yaxşı olduğuna görə təşəkkül tapmır, sonuncunun səbəbi bundan ibarətdir ki, o yaradılmasa, gələcəyimizin heç bir mənası olmayacaq. Texnologiyalar mədəniyyəti transformasiya edir, mədəniyyət isə şəri məhdudlaşdırır. İndiki insan mənasız dünyada yaşamağı, hər kəsə xidmət etməyi bacarar, amma zəkalı, əxlaqlı da ola bilər. Belə bir mədəniyyət heç də klassik standartlara uyğun olaraq formalaşmır. Biz, müdriklərin söz sahibi olduğu klassik mədəniyyət dünyasından hər kəsin öz sözünü deməyə haqqı olduğu bir mədəniyyətə keçirik. Məhz bu hüquq müasirliyin dialoji, lakin ziddiyyətli mədəniyyətini yaradır və bizcə, təkcə mütəxəssislər üçün deyil, başqaları üçün də maraqlı və lazımi olacaq qeyri-ənənəvi bir fəlsəfəyə zərurət doğurur. Həm də güman edirik ki, o, hər kəsin vermək istədiyi sualları cavablandırmaqdan daha çox, sizinlə razı olmayan biri ilə necə söhbət aparmaq, dolanmaq, yanaşı yaşamaq, tolerant davranmaq və anlaşmaq lazım olduğu barədə düşünəcəkdir. Və burada məlum olur ki, belə bir fövqəladə vəziyyət barədə yalnız qədim yunan filosofları deyil, həm də Maariflçilik dövründə Kant, modern dövründə Nitsşe və bizim mütəfəkkirlərimiz Nizami, Nəsimi, Zərdabi və b. düşünmüşlər.
Dünya artıq klassik ideal sistemlərə mütabiq deyil, hamı üçün ümumi, vahid cavablar yoxdur, müxtəliflik, toqquşma və mürəkkəbliyin olduğunu daha çoxbaşa düşürük. Buna görə, söhbət, hər şeydən əvvəl, sualları, onları vermək üçün, anlaşmaq üçün istifadə etdiyimiz anlayışları dəqiqləşdirmək lazım olmasından gedir. Bizcə, müasir fəlsəfədəki suallar (və cavablar) fizika və ya riyaziyyatda olduğu kimi həqiqət deyil. Və anlayışların dəqiqləşdirməsi yalnız fəlsəfənin özü üçün deyil, bəşəri idrakın hər bir sahəsi üçün lazımdır. Hər hansı bir dialoq (hətta kişi ilə qadın, fəlsəfə və ideologiya, materializm və idealizm, mədəniyyət və kütləvilik arasında), ilk növbədə, anlayışların məzmunu və təfsiri xüsusunda aparılan bir mübahisəsidir. Burada, hər bir bənzətmə şərti olsa da, belə bir analogiya gətirmək olar: anlayışların sərhədləri dəqiqləşdirilmədən aparılan mübahisə hormonların qızğın çağında, öz həqiqətini sırımağın hər şeydən əhəmiyyətli olduğu zaman yeniyetmələrin öz münasibətlərini aydınlaşdırmasına oxşayır. Güman edirəm ki, müasir dünya bu cavanlıq dövrünü keçməli, yetkin, kamil olmalıdır. Biz həmçinin bilirik ki, müasirliyə onun bizə məxsus olduğu dərəcədə mənsubuq. Yəni insanlar bunu anladıqdan sonra nəyinsə qarşısını ala, vacib bir şey haqqında razılığa gələ, yəni dəyişə və bununla da öz dövrünü dəyişdirə və ya onun üçün nicat yolu tapa bilərlər. Bu kontekstdə Delöz və Gvattarinin fəlsəfənin mahiyyəti barədə ideyaları, Liotarın modern və postmodern, mürəkkəblik və ədalətin nə olduğu haqda fikirləri və Derridanın ölümündən sonra bir filosof kimi xatırlanıb-xatırlanmayacağı barədə düşüncələri, ya da, məsələn, çoxlarının tez-tez nasizm və antisemitizmdə günahlandırdığı Haydegger ya da düşür. Bəli, çoxluğun fikrincə bu belədir, amma həqiqətənmi bu məhz bu cürdür? Bəli, o, nasizmə xidmət edirdi, ancaq bu onun ideyalarının aşkar bəsitləşdirilməsidir, onları bu dərəcədə sadələşdirmək düzgündürmü? Keçmişdə Nitsşeyə qarşı da belə bir ittiham irəli sürülmüşdü, amma mütəfəkkirin şəxsiyyəti təməlinin onun əxlaq, mədəniyyət, zaman və dinin mahiyyətinin dərkini dərinləşdirdiyi səbəbindən bu gün aktuallaşan fəlsəfəsi bununla izah olunur? (7)
Nəticədə vurğulamaq istərdik ki, mədəniyyət və fəlsəfə, fəlsəfə və tarix məsələlərinin təhlilinə, yaddaşın müxtəlif təfsirləri arasındakı dialoqlara daha çox müraciət etmək lazımdır. Onlardakı əsas leytmotiv müxtəlif mədəniyyətlərin insanları arasında dialoqun mümkünlüyünü dərk etməkdən ibarətdir. Bizi mədəniyyətlərin, ideologiyaların, fəlsəfənin qarşılıqlı təsir problemləri, onların cəmiyyət və vətəndaşın şüuru ilə ayrılmaz əlaqəsi maraqlandırır. Hamı dünyadakı iqtisadi, ideoloji və mənəvi böhranın səbəblərini dərk etmək istəyir, buna görə də insan şüuru ilə baş verən bütün hər şeyin ziddiyyətli və eyni zamanda, qarşılıqlı surətdə şərtləndirilmiş olduğunu izah edə biləcək bir fəlsəfəyə ehtiyac duyur.
Ədəbiyyat siyahısı
1. 12 ведущих философов современности, М. АСТ, 2014, с.168 –Müasir dövrün 12 aparıcı filosofu, M. AST, 2014, səh. 168).
2. Bax: İlham Məmmədzadə. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyanin bəzi fəlsəfi problemləri//Dovlət Idarəciliyi Nəzəriyyə və təcrubə, №2 (70) 2020, səh.125.
3. Мераб Мамардашвили. Сознание и цивилизация. «АЗБУКА», СПб, 2019, с.21– Merab Mamardaşvli. Şüur və sivilizasiya. «Azbuka», Sankt-Peterburq, 2019, səh.21
4. Yenə orada, səh. 21-22
5. Bax: I. Məmmədzadə. Bir daha fəlsəfə haqqında, Bakı, 2019.
6. İlhamMəmmədzadə "Əxlaqın təfsiri təcrübəsi", Bakı, 2006.
7. История философии. Запад-Россия-Восток. Книга четвертая: Философия ХХ в. М. Академический Проект 2012; Фридрих Ницше Наследие и проект. Издательский Дом ЯСК М.2017 – Fəlsəfə tarixi. Qərbi-Rusiya-Şərq. Dördüncükitab: XX əsrin fəlsəfəsi. M. Akademik Layihə 2012; Fridrix Nitsşe. İrs vəLayihə. YASK Nəşriyyat evi.M.2017.