13.05.2022, 12:10 - Baxış sayı: 1295
Sivilizasiya konsepsiyaları, təsnifatı və xarakterik xüsusiyyətləri
Yasəmən Qaraqoyunlu Mahmudova
GİRİŞ
Davamlı inkişaf tərəqqinin, inkişafın bütün parametrlərinin və prioritetlərinin harmonik şəkildə əlaqələndirilməsini tələb edir. Bu isə diqqətimizi həm də mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların inkişafına yönəldir.
Müasir dövrün qlobal çağırışları təkcə İnsanın davamlı inkişafının təmin edilməsi məqsədilə sosialsiyasi-iqtisadi idarəçilik fəlsəfəsinin dəyişilməsini deyil, həm də mədəni transformasiyanın baş verməsi zamanı mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların homojenləşməsinin qarşısının alınması, mədəni müxtəlifliyin və sivilizasiya identifikasiyalarının qorunmasını tələb edir. Çoxsaylı miqrasiya və urbanizasiya prosesləri nəticəsində baş verən Mədəni transformasiya zamanı Milli identikliyin qorunması, etnik arxetiplərin və sivilizasiya identifikasiyasının mühafizə edilməsi zərurəti son illərdə tədqiqatçıların diqqətini Sivilizasiyaların davamlı inkişafının təmin edilməsi, plürallığı və bərabərhüquqlu əməkdaşlığının təmin edilməsi problemlərinə yönəltmişdir və bu istiqamətdəki axtarışlar nəticəsində konfrantasiya, universium, plüversium, metasivilizasiya konsepsiyaları formalaşmışdır. XXI əsrin mədəni transformasiya problemi diqqətimizi yenidən mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların qarşılıqlı bərabərhüquqlu əməkdaşlığına, eyni zamanda mədəniyyətlərarası qarşıdurma və dialoq problemlərinə, mədəniyyətlərin homojenləşməsi faktoruna yönəltməkdədir. Bu isə mədəniyyət və sivilizasiyaların elmi təsnifatının aparılmasını, xarakterik xüsusiyyətlərinin təhlil edilməsini tələb etməkdədir.
Sivilizasiyaların yaranma, formalaşma, süquta uğrama, başqa bir sivilizasiya ilə əvəz olunması haqqında L. H. Morqan, A.C.Toynbi, O.Şpenqler, S.Hantinqton, N.Danilevski, M.Xatəmi, P.Sorokin, M. Veber, A. Veber, F. Beqbin, K. Kuiqli, A. Dugin, Azərbaycanda R.Mehdiyev, S. Xəlilov, A. Şükürov, H. Hüseynov, Y. Rüstəmov, R.Aslanova, Ş. Zeynalov, N. Əsədova, R. Ulusel, Ə. Həbibbəyli, Türkiyədə Z. Gökalp, A, Davudoğlu, C.Meric və. b. çox saylı tədqiqatçılar əsərlər yazmışlar.
Sivilizasiya anlayışının təşəkkülü dinamikasının tədqiqi göstərir ki, yarandığı dövrdən bu günə qədər, yəni təqribən 250 il ərzində terminin öz konkret mahiyyətini və məzmununu əldə etmiş elmi bir kateqoriya kimi formalaşması prosesi hələ də başa çatmamışdır. “Sivilizasiya” anlayışının formalaşması dinamikasını tədqiq edən İ.N. İonov bu terminin təkamülündə üç mərhələni ayırd edir. Birinci mərhələ XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Bu dövrdə “sivilizasiya” anlayışı “tərəqqi” anlayışı ilə eyni müstəvidə işlədilir və hətta bəzən onunla eyniləşdirilir; çünki, sivilizasiya tarixi prosesin düzxəttlimərhələli inkişafında tərəqqinin əldə edilməsi ilə nəticələnən ən yüksək inkişaf dövrü kimi başa düşülür. Bu dövrdə “sivilizasiya”anlayışı yalnız tək halında işlədilir. Ümumdünya tarixinin gedişi isə ardıcıl şəkildə vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya mərhələlərini keçən düzxəttli inkişaf prosesi kimi anlaşılır. Bu mərhələnin görkəmli nümayəndələrindən A. Ferqüsonu, İ. Hörderi, Sen Semionu, Kontu və b. Misal çəkmək olar. İkinci mərhələ təqribən XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövrdə tarixi prosesdə hələ də tərəqqi ideyasının hökm sürməsi ilə yanaşı, tədricən ümumdünya tarixində lokal sivilizasiyaların mövcudluğu ilə bağlı fikirlər və konkret tədqiqatlar meydana gəlir. XX əsrin birinci yarısına təsadüf edən üçüncü mərhələdə “sivilizasiya” anlayışı tarixi prosesin aparıcı subyektinə çevrilmiş olur və sosiomədəni supersistem kimi öz varlığını təsbit etməklə bərabər , uzun müddət ümumdünya tarixini səciyyələndirən tərəqqi ideyasının şübhə altına alınmasını mümkün edir. Məhz bu dövrdə Şpenqler, Sorokin, Toynbi kimi mütəfəkkirlər “local sivilizasiyalar” konsepsiyasından çıxış edirlər. Bu dövr ərzində onların nüfuzu və təsiri sayəsində tarixi prosesə unitar-mərhələli yanaşma plüral-dövri yanaşma ilə əvəz edilir (2.s.55).
Sivilizasiya termini latın dilində şəhər mənasına gələn “civitas” və bir şəhərin sakini mənasında “civis”dən düzəldilmişdir. Sivilizasiya məfhumu ilk dəfə Qərbdə Fransızca olaraq (civilisation) Volter (1694-1778) və Marquis de Mirabeau (1749-1791) tərəfindən işlədilmişdir. İngiltərədə isə 1770-ci illərə doğru bu məfhumdan istifadə etmişlər. Bu dövrdə Fransa və İngiltərədə elit təbəqənin həyat tərzini ifadə edən bu terminin əsas müəyyənedici mənası mədəniləşdirmək (civiliser) olaraq normativ məzmun daşımışdır. Hazırda sivilizasiya məfhumu müxtəlif dəyişikliklərə rəğmən qismən bu mənanı da özündə ehtiva edir. Bu məfhumla son iki və ya üç yüz il içərisində Qərb özünü daha əvvəlki dövrlərdən və çağdaşı olan cəmiyyətlərdən fərqli və inkişaf etmiş olaraq təqdim etmişdir (32.s. 33).
“Sivilizasiya” anlayışı termin kimi XVIII əsrdə “mədəniyyət” anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. Sivilizasiya yüksək tərbiyəli və təhsilli adamların birliyi hesab edilir. Bu insanlar arasındakı münasibətlər əmlak vəziyyətindən və əmək bölgüsündən asılı olan mülki qanunlar və əxlaqi qaydalar ilə tənzimlənir. Mədəniyyət –mənəvi fenomen, fəlsəfi, əxlaqi, hüquqi, dini və bədii idealların, həmçinin normativ dəyər və qaydaların məcmuu kimi müəyyənləşdirilir, Sivilizasiya isə- mədəniyyətin maddiləşdirilməsi, əşyavi-texniki və sosial-siyasi təşkilatların məcmusudur. Məqsəd insanlara öz ictimai həyatlarını sosial-iqtisadi cəhətdən layiqincə təşkil etməyə yardım göstərmək, nisbətən yüksək maddi həyat şəraitini təmin etməkdir(9.s.487).
Fransız maarifçiləri ağıla və ədalətə əsaslanan cəmiyyəti sivil hesab edirdilər. XIX əsrdə sivilizasiya daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniyyətini ifadə etmək, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi. Avropada “sivilizasiya” anlayışını elmi kontekstdə ilk istifadə edənlərdən hesab olunan Adam Ferqüson, onu sosial təkamülün, antik ənənələrə söykənən ümumtarixi düzxətli təkamülün son yetkin və universal mərhələsi (vəhşilik-barbarlıq-sivilizasiya) kimi dəyərləndirdi. Avropada təbiətüstü, nəzakətli, savadlı, sekulyar, kosmopolit, mütərəqqi şəhərlini (civilite) və nicat yolu kimi dəyərləndirilən şəhər həyatını (urbanite) ifadə edən sivilizasiya fenomeni, kobud, cahil, vəhşi, dindar, geriləmiş kəndlini və onun yaşadığı kənd həyatını ifadə edən kültür (culture) fenomeninə qarşı yönəldi (16.s.21-31).
Elmi ədəbiyyatda sivilizasiya həm mədəniyyətin sinonimi kimi, həm də onun əksi kimi izah edilir.
Kant sivilizasiya deyəndə cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə -onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman fəlsəfəsində (İ.Kant) sivilizasiya və kültür anlayışları şəxsiyyətin və cəmiyyətin zahiri və mənəvi tərəflərini əks etdirmək baxımından ikiyə bölünmüşdür. Lakin fransız və ingilis düşüncəsində bu terminlər əksər hallarda sinonim kimi işlədilmişlər (18.s.132-133).
XIX-XX əsrlərdə ingilis dilli əsərlərdə mədəniyyət və sivilizasiya çox hallarda sinonim kimi işlədilmişdir. Türk alimi Ziya Gökalp mədəniyyəti regional, milli hadisə, sivilizasiyanı isə-beynəlmiləl, ümumbəşəri hesab edirdi. O, “Türkçülüyün əsasları” əsərində “mədəniyyət” sözünə “kültür” və ya “hars”, “sivilizasiya”ya isə “mədəniyyət” sözünü qarşılıq kimi işlədir. “Kültür milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır-beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil,iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışların uyumlu-ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplumsal –ictimai həyatlarının ortaq bir bütünüdür (3.s.47).
S. Hantinqtonun fikrincə Sivilizasiya insanların ali mədəni birliyi və mədəni identiklikliyinin ən geniş səviyyəsi olub, insanları başqa bioloji varlıqlardan fərqləndirir S.Hantinqtona görə sivilizasiya kənd təsərrüfatına keçidin mümkün olduğu, oturaq həyatın yer aldığı, yazının meydana gəldiyi, idarəçiliyin müəyyən formasının yarandığı bir vaxtdan başlayır. Sivilizasiyanın mənşəyini din, dil, ictimai institutlar, tarixi birlik ideyalarının mükəmməl yekunu və yüksək mədəni identikliyin təşkil etdiyini yazan Hantinqtonun fikrincə Sivilizasiyalar bir bütündür və onların arasında sərhədlər vardır. Onlar yaranır, inkişaf edir və süquta uğrayırlar. Hantinqton çoxqütblü dünyanın əsasında fərqli identikliyə malik olan Qərb, İslam, Hindu, Çin, Buddist, Latın Amerika, Yapon, Afrika, Ortodoks sivilizasiyalarının dayandığını göstərərək yazır. “İnsanlıq tarixinin böyük hissəsini milli dövlətlərin deyil, sivilizasiyaların tarixi təşkil edir” (29.s.22-49).
Bir çox tədqiqatçılara görə, Sivilizasiya dünya tarixində özünü büruzə vermiş və ya indi də fəaliyyətdə olan iri həcmli cəmiyyətlərin özünəməxsus keyfiyyəti kimi başa düşülür ki, bu halda formalaşmış dəyərlər, özünəməxsus sosial və mənəvi həyat tərzi sosiomədəni sistemlərin bir-birindən fərqləndirilməsini mümkün edir. “Sivilizasiya elə bir sosiomədəni birlikdir ki, onun formalaşdırdığı dəyərlər universal səciyyə daşımaqla yanaşı, dünyəvi dinlərin, əxlaq sisteminin, hüququn, incəsənətin, elmin təşəkkül tapmasında mühüm rol oynayır” (2.s.62). Sivilizasiya nəzəriyyəsinin ilk klassiklərindən biri olan N.Y.Danilevskinin tsiklik nəzəriyyəsi O.Şpenqler, A.Toynbi, P.Sorokin və A.Qumilyov tərəfindən inkişaf etdirilsədə, N. Danilevski tərəfindən formulə edilmiş əsaslar dəyişməz qalmışdır. Danilevskiyə görə, tarixin təbii sistemi indiyə qədər olan inkişafın mədəni-tarixi tiplərini fərqləndirməklə özünü göstərir.
Müxtəlif Mədəni-tarixi tiplərin məcmusu bəşər tarixini təşkil edir. Danilevskinin müəyyənləşdirdiyi ədəni tarixi tiplər, sivilizasiyalar və yaxud super sosio-mədəni sistemlər ( Misir, Çin, Assur-Babil-FinikiyaHaldey-yaxud qədim semit, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Amerika tipi-Meksika və Peru tipləri –onlar zorla məhv edilmişlər) və bu tipləri təmsil edən xalqlar bəşəriyyət tarixini birlikdə yaratmışlar. Onlardan hər biri müstəqil olaraq öz yolu ilə, mənəvi təbiətlərinin xüsusiyyətləri və həyatın xarici şəraitinin spesifikası ilə inkişaf etmişdir (11.s.112).
O, “Rusiya və Avropa” əsərində Avropa ilə Rusiya arasındakı münasibətlərin ziddiyyətli səbəblərini Rusiya və Avropanın bir-birinə yad sivilizasiyalar olmasında görür, hər iki sivilizasiyanın özünəməxsus fərqli identik xüsusiyyətlərinin və tarixi inkişaf proseslərinin, talelərinin olduğunu yazır. Danilevski öz əsərində göstərir ki, Avropa sivilizasiyası heç də universal, müstəsna mədəni tarixi tip deyil, vaxtilə tarixdə mövcud olmuş və bu gün də yaşamaqda olan sivilizasiyalardan yalnız biridir. Bu baxımdan yalnız Avropanın yaradıcı və tərəqqi edən sivilizasiya olması və öz varlığı ilə bütün bəşəriyyəti təmsil etməsi haqqındakı geniş yayılmış fikirlər yanlışdır (15.s.508-509).
Danilevski sivilizasiyaları “mədəni-tarixi tiplər” adlandırır və onları yarada bilmiş xalqları üç qrupa bölür. 1) mədəni –tarixi tipləri yaradan mütərəqqi xalqlar. Danilevski 10 mədəni- tarixi tiplərisivilizasiyaları sadalayır. Misir, Assuriya-Babilistan-Finikiya- Haldey (qədim semit), Çin, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Ərəbistan ( yeni semit), Avropa (roman-german). İki sivilizasiya-Peru və Meksikainkişaflarının erkən çağlarında öz əcəlləri məhv olmuşlar.
Danilevskinin fikrincə bu on mədəni-tarixi tiplərin -sivilizasiyaların hər birinin özünəməxsus xüsusi inkişaf tsiklləri və tarixləri vardır və burda bəşəriyyətin (düz xəttli inkişaf konsepsiyasına əsaslanan Qərb tarix düşüncəsində iddia edildiyi kimi kimi-Y.M) ümumi və yaxud universal tarixdən danışmaq olmaz, hər bir mədəni-tarixi tip özünün qədim, orta əsrlər və yeni dövr tarixinə malikdir. Onlardan bəziləri öz tsikllərini başa çatdırmış, digəri inkişaflarının müxtəlif dövrlərində mövcudluğunu davam etdirir. 2) Tarixi prosesin neqativ yönlü xalqları- Hunlar, Monqollar, Türklər böyük sivilizasiyalar yaratmasalar da, artıq öz ömrünü başa vurmuş mədəni tarixi tiplərin süqutunu sürətləndirə bilmiş və tarixi prosesi öz aktiv fəaliyyətləri ilə canlandıra bilmişlər. 3) bu qrupa yaradıcı ruhu müəyyən səbəbdən özünü büruzə verə bilməyən və yalnız etnoqrafik material olaraq əhəmiyyət kəsb edən xalqlar aid edilir. Tarixi prosesin tsikllər formasında inkişaf etdiyini irəli sürən “Danilevski mədəni-tarixi tiplərin dövri həyat sürməsindən (təşəkkül, inkişaf və tənəzzül) söhbət açaraq, sivilizasiyaların inkişaf qanunauyğunluqlarının beş prinsipini formulə edir: 1. Özünəməxsus dil ailəsi ilə səciyyələnən tayfa birliyi və ya xalqlar ailəsi); 2. Xalqın sivilizasiya yaratmaq potensialının həqiqətən də üzə çıxması üçün onun siyasi azadlığının olması zəruridir; 3. Bir mədəni-tarixi tipə məxsus sivilizasiyanın başlanğıcı başqa tipdən olan xalqlara ötürülmür. Keçmişdə və ya indi mövcud olan digər özgə sivilizasiyanın az və ya çox dərəcədə təsiri ilə hər bir mədəni-tarixi tip öz sivilizasiyasını yaradır; 4. Hər bir mədəni –tarixi tipə xas olan sivilizasiya yalnız onu təşkil edən etnoqrafik elementlər müxtəlif olduqda tam rəngarəng və zəngin olur. Əsl yüksək mədəniyyətin formalaşması üçün müxtəlif “etnoqrafik material” tələb olunur; 5. Mədəni-tarixi tiplərin inkişafının gedişi orqanik səciyyə daşıyır və üç mərhələli ömrü olan çoxillik bitkilərin həyatını xatırladır: uzunmüddətli inkişaf dövrü (1), mədəni və siyasi fəaliyyətdə özünü müəyyənetmə mərhələsi (2), sonra isə çiçəklənmə və bar gətirmə dövrü (3), öz yaradıcı potensialının çiçəklənmə dövrünü başa vurduqdan sonra sivilizasiya daxili qüvvələrini tükədərək, həlledilməz ziddiyyətlərə, konfliktlərə düçar olur və daşlaşır” (15.s.91-92).
Danilevski Mədəni tarixi tiplərin böyük etno-linqvistik ailə qruplarına uyğun gəldiyini yazaraq göstərirdi ki, bu linqvistik etnoqrafik qruplardan yeddisi Ari İrqə -Hind –Avropa dil qrupunun təmsilçilərinə aiddir və onlardan beşi –iran,ellin,latın, german, sanskrit - özlərinin tam müstəqil sivilizasiyasını yaratmışlar. Altıncı Kelt dil qrupuna məxsus olanlar siyasi müstəqillikləri olmadığı üçün inkişaflarının etnoqrafik mərhələsindən irəliyə adlaya bilməmişlər və öz sivilizasiyalarını yarada bilməmişlər. Bu dil qrupunun daşıyıcılarından yeddincisi slavyanlardır ki, onların böyük hissəsi Rus çarlığının hakimiyyəti timsalında siyasi müstəqilliyə malik olmaqla öz sivilizasiyalarını yaratmışlar (15.s.153)
Danilevski hesab edir ki, hər bir mədəni-tarixi tip bəşəriyyətin çoxşaxəli həyatına özünəməxsus töhfəsini verə bilir. Onun fikrincə, xüsusi müstəsna rol oynayan mədəni-tarixi tip ola bilməz, çünki, onlardan heç biri ictimai həyatın “birdəfəlik”, yəni universal forma və dəyərlərini yaratmaq iqtidarında deyil.
Rus alimi İ.M.Kobişanov “Şimali Yevraziya-Rusiyanın etnokonfessional strukturunda islam sivilizasiyası” adlı məqləsində yazır. “X-XII əsrlərdə indiki Rusiya ərazisində xristianlığın yenicə yayılmağa başladığı bir zamanda… Xarəzm, Mavəraünnəhr, Azərbaycan, kiçik Asiya və bu kimi ərazilərdə İslam sivilizasiyası çiçəklənməyə başlamışdır… Köçəri türklər və mədəniyyət baxımından onlara yaxın olan monqollar- Şimali Yevraziyanın Hun sülaləsi, Türklərin Aşin sülaləsi, monqolların Çingiz xan dinastiyası ilk qüdrətli dövlətlərini yaratmışlar. Şərqi Avropa tarixində Xəzər xaqanlığı və Qızıl Ordanın rolu xüsusilə böyük olmuşdur”(5.s....)
Alman filosofu Osvald Şpenqler də Danilevski kimi tarixi inkişafa avropamərkəzli baxış əsasında yanaşmanın kökündən yanlış olduğunu iddia edir və qeyd edir ki, vahid dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası yoxdur və ola da bilməz. Şpenqler bildirir ki, mədəniyyətlər-orqanizmlərdir, dünya tarixi isə onların kollektiv tərcümeyi-halıdır. Hər bir böyük mədəniyyətin ilkin simvolu, yəni ideal forması vardır. Bu ilkin simvol (və ya “prasimvol”) özünü sosiomədəni həyatın bütün sahələrində (elm, incəsənət, din və s.) büruzə verir və məhz bu xüsusiyyətinə görə də, bir mədəniyyəti digərindən ayırmaq mümkündür. Hər bir mədəniyyət öz inkişafında canlı orqanizmin həyatına müvafiq gələn uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıq mərhələlərini yaşayır. Başqa sözlə, mədəniyyətlər yaranır, inkişaf edir və öz daxili potensialını başa vurduqdan sonra məhv olub gedirlər (24.s.346).
Şpenqlerə görə, mədəniyyətin yaranması sanki bəşəriyyətin uşaqlıq çağının ruhundan əmələ gələn “böyük canın” doğulmasıdır. Mədəniyyətin ruhu (və ya canı) xalqlar, dillər, təlimlər, dövlətlər formasında öz potensiyasının imkanlarını tam şəkildə reallaşdırdıqdan sonra tənəzzülə uğrayır və bu zaman mədəniyyət sivilizasiyaya keçir (28.s.181). Şpenqler sosiomədəni sistemin bütün həyatını deyil, onun ömrünün yalnız son mərhələsini sivilizasiya kimi başa düşür. Sivilizasiya mərhələsi kosmopolitizm ideyasının və meqapolislərin yaranması ilə səciyyələnir. Mədəniyyətə xas olan ailəyə, evə, qohumlara və vətənə bağlılıq kimi keyfiyyətlər aradan qalxır, əsl dinin əvəzinə metafizika, xalqın əvəzinə kütlə, torpağın məhsuldarlığı əvəzinə pul, ənənəvi dəyərlərin əvəzinə qondarma həyat tərzi gəlir. Sivilizasiyanın bu halı xeyli müddət uzana bilər, lakin əvvəl-axır bu gediş süqutla nəticələnir və böyük mədəniyyətdən sadəcə “etnoqrafik material” qalır. Canlı orqanizmin ömrünə bənzəyən hər bir sivilizasiyanın həyatı özünəməxsusdur, təkrarsızdır və buna görə də onun daxilinin başa düşülməsi tədqiqatçının sənətkarlıq məharətini tələb edir.
Şpenqlerin fikrincə, hər bir mədəniyyət və ya sivilizasiya dövlət qurumları vasitəsilə formalaşır və təmsil olunur. Şpenqler səkkiz - Misir, Hind, Babil, Çin, Apollon (yunan-roma), Magik (bizans-ərəb), Faust (Qərbi Avropa), Mayya mədəniyyət və ya sivilizasiya tiplərinin olduğunu, Rus-Sibir mədəniyyətinin isə hələ formalaşmaqda olduğunu yazır. Bu mədəniyyətlərdən heç biri o birisindən üstün deyil, hər biri ayrıca orqanizmdir, özünəməxsus dünyadır, bir-birinə bənzəmirlər və bütöv halda öz həyatlarını yaşayırlar (24.s.346).
Şpenqlerə görə, hər bir mədəniyyətin doğuluşu və ölümü daxili həyat silsiləsindən asılıdır və bu, təxminən min ili əhatə edir. Öz dövrünü tamamlayan mədəniyyət ölür və sivilizasiya mərhələsinə keçir. Mədəniyyətin sivilizasiyadan təməl fərqi odur ki, sivilizasiya ruhsuz intellekt, ölü boylu (ölçü mənasında) olduğu halda, mədəniyyət həyatdır, yaradıcı fəaliyyətdir və inkişafdır. Şpenqlerə görə sivilizasiya mədəniyyətin süqutu və deqradasiyasıdır. Burada insanın mənəvi fəaliyyəti əşyavi-texniki formalar tərəfindən cansızlaşdırılır və əzilir. Şpenqlerin fikrincə mədəniyyətlər orqanizmlərdir, dünya tarixi isə onların kollektiv tərcümeyi halıdır (24. s.169).
Lokal sivilizasiyalar təliminin görkəmli nümayəndəsi, böyük ingilis mütəfəkkiri A.Toynbinin 12 cildlik “Tarixin dərki” əsərini sosiomədəni supersistemlərə həsr edilmiş nəzəriyyələrin kuliminasiya nöqtəsi kimi dəyərləndirmək mümkündür. Toynbi sosiomədəni super sistemlərin müqayisəli təhlilini apararaq hazırda beş canlı sivilizasiyanın mövcud olduğunu müəyyənləşdirir. 1. Qərb cəmiyyəti, provaslav –xristianlığı, islam cəmiyyəti, Hindistan cəmiyyəti və uzaq Şərq sivilizasiyası (20.s.38).
Toynbi supersistemlərin genezisinə diqqəti cəlb edərək yazır ki, sivilizasiyaların yaranması iki özünəməxsus amildən-müəyyən yaradıcı azlığın mövcudluğundan və ətraf mühitdən asılıdır. Burada ətraf mühit nə çox əlverişli, nə də çox əlverişsiz olmamalıdır. Bu şəkildə sivilizasiyanın yaranması “Çağırış” ilə yaradıcı azlığın “Cağırışa” verdiyi “Cavabın” qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. Belə ki, ətraf mühit cəmiyyəti çağırışa cavab vermək məcburiyyəti qarşısında qoyur. Əgər cəmiyyət bu çağırışa uğurla cavab verirsə, o halda yeni sivilizasiya yaranır. Beləliklə tarixi proses sivilizasiyaların bir-birini əvəzləməsi istiqamətində davam edir. Toynbi hesab etmişdir ki, sivilizasiyaların inkişafı qeyri-adi, yaradıcı şəxsiyyətlərin səyi nəticəsində mümkün olur. Yaradıcı elitanın , xarizmatik liderlərin “Gedişi” və “Gəlişi” vasitəsilə, cəmiyyət xarici mühitin müxtəlif “Çağırışlarına” yeni uğurlu “Cavablarını” verə bilıir ki, bu da sivilizasiyanın inkişafını təmin edir (20.s.113-132).
Toynbi sivilizasiyaların inkişafının son mərhələsi kimi-sarsılma və dağılma prosesini də təhlil edərək yazır. “Sarsılma mərhələsi üç məqamı ilə diqqət çəkir: yaradıcı azlığın qüvvələrinin tükənməsi, çoxluğun azlığı dəstəkləməməsi və buradan irəli gələn üçüncü məqam-cəmiyyətdə sosial birliyin aradan qalxması. Nəticədə hakimiyyətdə qərarlaşan azlıq öz nüfuzunun saxlanılması məqsədilə qüvvəyə əl atmalı olur. Beləliklə, Roma imperiyasına oxşar universal dövlətlər meydana gəlir. Lakin göstərilən cəhdlər sivilizasiyanı dağılma gerçəkliyindən qoruya bilmir” (20. s.549-552).
Dövri səciyyə daşıyan tarixi prosesdən yeganə çıxış yolunu isə Toynbi insanların Allahın dərgahına üz tutmasında görür. Toynbi Müqəddəs Avqustinin ideyasına əsaslanaraq, cəmiyyətin son məqsədinin “İnsan Şəhərinə” xas olan dəyərlərdən imtina edərək, “Allahın Şəhərinə” müvafiq gələn mənəvi dəyərlərin bərqarar edilməsində görürdü (20.s.549-552).
Toynbi, Qərb sivilizasiyasının gələcəyinə daha inamla yanaşmaq məqsədilə bəşəriyyətin inkişaf gedişinin heç də əvvəlcədən müəyyənləşdirilmədiyini, sivilizasiyaların inkişafında özünü büruzə verən dövrilik prinsipinin gələcəkdə mütləq şəkildə təkrarlanmaq ehtimalının olmadığını yazmışdır. Toynbi də bəşəriyyətin vahid tarixinin mövcudluğunu inkar edir və bir-biri ilə əlaqədar olmayan ayrı-ayrı sivilizasiyaların olduğunu etiraf edir. Toynbi əvvəlcə 21 sivilizasiyanı sadalayır və onlardan yalnız 13-nün öz mövcudluğunu davam etdirdiyini yazır. Toynbinin fikrincə XX əsrə qədər mövcud olmuş otuz sivilizasiyadan hazırda 7 və ya 8 sivilizasiya (xristian, islam, buddist, hinduizm və b) qalıb. Toynbi də N.Danilevski və O.Şpenqler kimi sivilizasiyaların tsiklik inkişaf etdiyini, yaranma, artma, çiçəklənmə, sökülmə və dağılma proseslərini keçdiyini yazır. Toynbiyə görə sivilizasiyalar da insanlar kimi uzaqgörən deyildir. Onlar özlərinin inkişafını təmin edən öz hərəkətlərinin və vacib şəraitin daxili hərəkətverici qüvvəsini axıra qədər başa düşmürlər. Fikrin tarixi prosesə təsir dərəcəsi artır. Alimlərin nüfuzu və onların siyasi həyata, iqtisadiyyata və gündəlik həyata təsiri getdikcə çoxalır. Pitirim Sorokin sivilizasiya ilə bağlı bütün bu konsepsiyaları tənqid edərək, onların yanlış olduğunu əsaslandırdı. Sorokinin fikrincə siviliaziya tədqiqatçıları mədəni sistemləri sosial sistemlərlə (qruplarla) qarışıq salaraq sosial qrupları (etnik, dini, ərazi, dövlət və s) və onların ümumi kültürünü sivilizasiya adlandırıblar. Buna görə də, onlar sivilizasiyaların sayını müəyyənləşdirə bilmədikləri kimi, onları müəyyən etməyin meyarlarını da dəqiqləşdirə bilməmişlər (14.s.249).
Ümumdünya tarixinin inkişaf dinamikasını plüral-dövri istiqamətdən tədqiq edən P. Sorokinin tarixi prosesə plüral-dövri yanaşması özünün dalğavari xarakteri ilə səciyyələnir. P. Sorokinin konsepsiyasında tarixi proses mədəni supersistemlərin və ya mədəni tiplərin bir-birini əvəzləyən dalğavari dinamikası ilə xarakterizə edilir. Sorokinin plüral-dövri nəzəriyyəsində, əvvəlki plüral-dövri nəzəriyyələrdən fərqli olaraq, sosiomədəni sistemin tənəzzülü və ya süqutu baş vermir. Sorokinə görə, hər bir mədəni tipə dünyagörüşünün müxtəlifliyi xarakterikdir. Sorokin bu mədəni tipin-mədəni supersistemin üç təzahür formasını müəyyənləşdirir. 1) ideasional; 2) idealistik; 3) hissi. Hər bir mədəni tipin tarixi bu üç sosiomədəni supersistemin ardıcıl şəkildə biri digərini əvəzləməsi ilə səciyyələnir. Sorokinə görə sosiomədəni supersistemin birinci formasına, yəni ideasional tipə dünyanın mistik dərki və ya intuitiv idrak xarakterikdir.
Belə dünyagörüşün əsasında İlahi qüvvəyə olan inam dayanır (15.s.240-245). Birinci, İdeasional tipi xarakterizə edən Sorokin bildirir ki, mədəniyyətin bu forması “Allahın fövqəlhissiliyi və fövqəlzəkalılığı prinsipi üzərində qurulur”. İdeasional mədəniyyət tipi üçün rasional idrak, elmi fəaliyyət əhəmiyyət kəsb etmir, əksinə, dünyanın dərkində mistik təcrübə daha önəmli yer tutur; incəsənətdə simvolikliyə, şərtiliyə daha çox üstünlük verilir. İkinci sosiomədəni supersistemi- idealistik tipi Sorokin ideasional dünyagörüşdən hissi dünyagörüşə keçid mərhələsi kimi müəyyən edir. Bu mərhələyə hər iki mədəni tipin xarakterik xüsusiyyətləri xasdır. Belə ki, mədəni sistemin idealistik tipi müəyyən qədər fövqəlhissi və müəyyən qədər hissidir. İdealsitik supersistem üçün həm transsendental dünya, həm də obyektiv şəkildə mövcud olan predmetlər aləmi eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Üçüncü sosiomədəni supersistem-Hissi tip daşıyıcılarına intuitiv idrak, mistik təcrübə deyil, yalnız zəka ilə əldə edilən biliklər əhəmiyyətlidir. Bu dövrün insanları praktik məqsədlərə meylli olub, həyatdan həzz almağa daha çox meyllidirlər. Onları transendental dünya deyil, predmetlər aləmi üzərində köklənmiş xoşbəxt həyat maraqlandırır. Obyektiv reallığın istismarına olan təmayül özünü sosiomədəni mühitin bütün sahələrində (incəsənət, elm, iqtisadiyyat, həyat tərzi və s.) büruzə verir (14.s.240-245).
Sorokin bu qanunauyğunluğun həm qədim Yunanıstan, həm Avropa, həm də digər mədəniyyətlərin tarixində özünü büruzə verdiyini göstərməyə çalışır. Onun fikrincə, “yunan mədəniyyəti VIII-VI əsrlərdə ideasional, VI-V əsrlərdə idealistik, sonrakı illərdə isə hissi dünyagörüşü ilə səciyyələnmişdir. Avropa mədəniyyəti isə IX-XIII əsrlərdə ideasional, İntibah dövründə idealistik, nəhayət XVII əsrdən etibarən mədəniyyətin hissi tipi ilə səciyyələnmişdir” (14.s.174-176).
Sorokinin fikrincə, Sivilizasiyalar və ya sosiomədəni sistemlər olduqca müxtəlif həyat yolu keçirlər və əgər bəziləri həqiqətən də bioloji orqanizmin həyatına bənzər ömür sürürlərsə, digərləri bir neçə çiçəklənmə və ya tənəzzül dövrünü yaşaya bilirlər (19.s 53).
Təməl (məhvər) vaxt (sivilizasiya) konsepsiyası K.Yaspersin kulturoloji dünyagörüşündə əsas anlayışlardan biridir. Bu elə bir dövrdür ki, sivilizasiyaların sonrakı inkişafı üçün ox rolunu oynayır və gələcək dövrlər onun ətrafında fırlanır. Yaspers b.e.ə. 800-cü ildən 200-cü ilə qədər olan dövrü-təməl vaxt adlandırır. Onun fikrincə, dünya sivilizasiyasının bütün sonrakı inkişafının miqyasını və problemlərini məhz həmin vaxt müəyyənləşdirmişdir. Yaspersə görə, həmin dövrdə dünya mədəniyyətinin “üç yuvası”nda tamamilə yeni dəyərlər irəli sürən dini-etik təlimlər meydana gəlmişdir. Həmin dəyərlər o qədər dərin və universaldır ki, bu gün də öz aktuallığını itirməmişlər. Aralıq dənizinin Şərq sahilindəki bölgədə (Qərbin başlanğıcı)-Fələstin peyğəmbərləri, Zərdüşt, Yunan şairləri, filosofları və tarixçilərinin təlimləri; Hind bölgəsində -Buddanın nəsihətləri; Çində -Daosizm və Konfutsiçilik təlimləri meydana gəlmişdir. Dünya mədəniyyətinin inkişafında Yaspers “iki nəfəs”in olduğunu göstərir. Birinci “Prometey dövrü”ndən (oddan istifadə, nitqin və əmək alətlərinin yaranmasından) başlayır və qədim dövrün “böyük mədəniyyətləri”ndən keçərək təməl vaxta gətirir. İkinci isə -“yeni Prometey dövrü”ndən (indiyə qədər davam edən elm və texnika dövründən) başlayaraq və gələcək “böyük mədəniyyətlər”dən keçərək “insanın həqiqi təşəkkülü”ilə bağlı olacaq hələ uzaqda olan ikinci təməl vaxta aparır. Yaspersin fikrincə təməl vaxtda yaranan və qədim dövrdəki “böyük mədəniyyət”ə malik xalqlar tərəfindən mənimsənilən universal mədəni dəyərlər nəticədə həmin xalqların mədəni özünəməxsusluğunu itirməyə gətirib çıxardı. Bu isə daha əhəmiyyətli dünya mədəniyyətlərinin vahid ümumbəşəri mədəniyyətə doğru inkişafının vektorunu müəyyənləşdirir. Təməl vaxt-bütün dünya mədəniyyətlərini seçim qarşısında qoyur: ya doğulmaqda olan dünya mədəniyyətinə assimilyasiya olmaq, ya da məhv olmaq. K. Yaspers “Tarixin mənası və təyinatı” əsərində sivilizasiyanın bir-birini əvəz edən üç tarixi mərhələdən keçdiyini yazmışdır. Tarixə qədərki sivilizasiya-dövlətin meydana çıxdığı dövrə qədərki sivilizasiya; Dövlətin meydana çıxmasından sonra formalaşmış sivilizasiya; Ümumdünya tarixi epoxasının yaratdığı sivilizasiya” (25.s.93).
Rahid Uluselə görə, Sivilizasiya proseslərinin öyrənilməsində əldə olunan ümumiləşdirilmiş əsas qənaətlərə görə, sivilizasiya- qlobal tarixi tsikllərlə mərhələnən, daim transformasiyaya uğrayan struktur hadisə, daim bir-biri ilə toqquşma vəziyyətində olan, bir-birini əvəz edən, mədəni müxtəliflikləri özündə daha geniş miqyasda sintez edən məkan-hadisə, müəyyən bir dinin və onun çevrəsində formalaşmış mədəniyyətin nüvəsində təşəkkül tapan və həmin din və mədəniyyəti də öz genotipində özülləşdirərək inkişaf etdirən fenomenal prosesdir (10.s.239).
Onun fikrincə, Bəşəriyyət tarixinin son beş min ilində mövcud olan lokal sivilizasiyaların dövri olaraq nəsil dəyişmələri baş verir. E.ə. birinci minilliyə qədər Qədim Misir, Mesopotamiya, kiçik Asiya, Hindistan və Çin sivilizasiyaları nəsli planetin sivilizasiyalaşmasının ilk təməl mərhələsini yaradır. Bu nəsildən bir neçə sivilizasiya-Misir, Şumer, Het növbəti mərhələyə adlaya bilmir. İkinci mərhələdə Hindistan, Çin, Fars sivilizasiya subyektləri öz müstəqilliyini və dinamikasını saxlamaqla Aralıq dənizi hövzəsinin sivilizasiyalar nəsli önə çıxır. İmperializm epoxasına qədər Asiya, Avropa və Amerika sivilizasiyaları nəslinin bir-birini əvəzləməsi, bir-birinə qaynayıb qarışması... prosesi baş verir (10.s.239).
XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında Qərbi Avropa sivilizasiyası dünya ölkələrinin əksəriyyəti üzərində hakim olsa da, xeyli dərəcədə dəyişikliyə uğramış, ancaq kifayət qədər modernləşə bilməyən lokal Asiya sivilizasiyaları mövcudluğunu davam etdirirdi. Həmin dövr üçün beş üçüncü nəsil sivilizasiyası müəyyən edilir: Qərb, pravoslav, Uzaq Şərq, İslam və induist sivilizasiyaları. XX əsrin sonundan başlayaraq sənayedən sonrakı dünya sivilizasiyasının təşəkkülünün mühüm fazası kimi-lokal sivilizasiyaların dördüncü nəslinin özünütəsdiq prosesi müşahidə edilir. Sivilizasiyaların tərkibi getdikcə daha çox müxtəlif, mürəkkəb quruluşlu və diferensial xarakterli olur. Hazırda dünyada sivilizasiyaların Qərb qrupunda –özünün subsivilizasiyaları kompleksindən ibarət olan Avropa, Avstraliya, Şimali Amerika, Latın Amerikası sivilizasiyaları, Sivilizasiyaların Şərq qrupunda –islam, Türk, Yapon, Çin, Hind, Afrika və Okeaniya sivilizasiyaları vardır (10.s.240).
Rusiyalı alim Boris Nikolayeviç Kuzık sivilizasiyaların təsnifatı zamanı dünya sivilizasiyasının ardıcıllıqla bu mərhələlərdən keçdiyini yazır: neolit dövrü (e.ə. VIII - e.ə. IV minilliklər), ilkin sinifli dövr (e.ə.IV - e.ə.I minilliklər), antik dövr (e.ə. I minilliyin əvvəlləri - b.e. I minilliyinin ortaları), orta əsrlər dövrü (VI –XV əsrlər), ilkin sənaye dövrü (XVI - XVIII əsrlər), sənaye dövrü (XVIII əsrin sonu - XX əsrin sonu), postsənaye dövrü (XXI əsr) (17.s.117).
Təxminən beş min il bundan əvvəl, yəni, b.e.ə IV minilliyin sonunda planetimizdə əhalinin sıx məskunlaşdığı nəhəng dövlət və dövlət birliklərində ilk lokal sivilizasiyalar formalaşmağa başlamışdır. Ayrıayrı mədəniyyətlərin təzahürü kimi erkən sinfi və qədim dünya sivilizasiyalarının mövcudluğu dövründə bu lokal sivilizasiyaların sayı ondan bir qədər artıq olmuşdur. Tədqiqatçılar lokal sivilizasiyaların, adətən iki nəslinin bir-birini əvəz etdiyini vurğulamaqdadırlar. Lokal sivilizasiyaların bir çoxu (Şumer, Elam, Misir, Urarttu, Hetit, Akkad, Babil, Assur, Midiya, Yunan-Roma -Y.M) heç də uzunömürlü olmayıb, qısa bir dövr ərzində mövcud olduqdan sonra tarix səhnəsini tərk etmişlər, lakin bəzi lokal sivilizasiyalar (qədim Hind və Çin sivilizasiyaları) tarixin müxtəlif dönəmlərində eniş və yüksəliş fazalarından keçib çağdaş dövrümüzə qədər mövcudluqlarını qoruyub saxlamaqdadırlar. B.e.ə IV minilliyin sonundan I minilliyin başlanğıcına qədərki tarixi müddət, yəni erkən sinfi münasibətlərin formalaşdığı dövr, ümumdünya sivilizasiyasının inkişafında birinci nəsil hesab edilir) (17.s.537).
Boris Nikolayeviç Kuzık və Yuriy Vladimoroviç Yakoveçin müəyyənləşdirdiyi 5 nəsil sivilizasiya təsnifatında birinci nəsil sivilizasiyalara e.ə. IV - I minillikləri əhatə edən dövrdə ekvatordan əsasən şimala doğru ensiz bir zolaq boyunca daha çox çay vadilərində - Nildə (Misir sivilizasiyası), Dəclə və Fəratda (Şumer sivilizasiyası), Hinddə (Harappa sivilizasiyası), Yantsızıda (Çin sivilizasiyası), habelə Avropanın cənubunda Minoy sivilizasiyası və indiki İran ərazisində Elam sivilizasiyası daxil edilir. İkinci nəsil sivilizasiyaların (e.ə. IX əsr - b.e.V əsri) mərkəzi Aralıq dənizi hvvzəsinə doğru dəyişir. Bu dövr ilk dünyəvi imperiyaların (Əhəmənilər, Makedoniyalı İskəndərin imperiyası, Roma, Çin) yaranması ilə səciyyələnir. Bu imperiyalar həm də müxtəlif sivilizasiya daşıyıcılarının eyni dövlət daxilində əlaqələri ilə xarakterizə olunur. Yəni sivilizasiyaların həm dialoqu, həm də mübarizəsinə ilk dəfə bu müstəvidə rast gəlinir. Üçüncü nəsil sivilizasiyaların (VI -XV əsrlər) coğrafi sərhədləri Avrasiyanı, Afrikanın böyük hissəsini də əhatə etməklə genişlənir. Bu dövrün əsas xarakterik xüsusiyyəti olaraq cəmiyyətdə dünya dinlərinin təsir gücü və lider rolunun artması faktorları göstərilir. Dördüncü nəsil sivilizasiyalar XVI əsrdən başlayaraq bütün oykumeni əhatə edir, Şimali və Cənubi Amerikaya, Okeaniyaya doğru genişlənir. Bu mərhələ Qərb sivilizasiyasının hakim rolu və iqtisadiyyatın sənayeləşməsi ilə səciyyələnir. Nəhayət, beşinci nəsil sivilizasiya (postsənaye dövrü) müasir dövrdən başlanır. Bu mərhələ sivilizasiyaların bölünməsinin daha da dərinləşməsi (Qərb sivilizasiyasının Avropa, Şimali Amerika, Cənubi Amerika qruplarına, İslam sivilizasiyasının Ərəb, İran, Hind-müsəlman, İndoneziya qruplarına və s.) və sivilizasiyalararası münasibətlərin kəskinləşməsi, sivilizasiyaların əhalinin sayına, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, qlobal məkanda tutduğu mövqeyə görə kəskin qütbləşməsi ilə, yeni dünya nizamının sivilizasiyalararası müstəvidə tənzimlənməsi ilə xarakterizə olunur) (17.s.537).
Professor A. A. Miqolatyev “sivilizasiyaların fəlsəfəsi” məqaləsində yazır. “Bəşər sivilizasiyasının təqribən 5 min illik və ya 50 əsrlik tarixi keçmişi vardır. Və şüurlu insan təqribən 200 min il və ya 2 min əsr bundan əvvəl Afrikada formalaşmışdır… indiki mənada işlətdiyimiz elmi “sivilizasiya” məfhumu və anlayışı isə yalnız XVIII əsrdə yaranmışdır. “Sivilizasiya”nın yeni elmi anlayışını ilk dəfə Fransa iqtisadçısı, Viktor Mirabo olmuşdur”(5.s.298). Qədim sivilizasiyaların yaranması və qarşılıqlı təsiri və faydalanmasını “Qədim sivilizasiya” kitabında təhlil edən B.B.Pitrovski yazır. “Qədim sivilizasiyaların nailiyyətləri olmasaydı, bizim dünyanın heç bir həlqəsini təsəvvürə belə gətirmək olmazdı. Maddi və mənəvi mədəniyyət sahəsindəki ən mühüm kəşflərin çoxu qədim sivilizasiyalardan qaynaqlanmışlar”. Piatrovski tarixi sivilizasiyaların yaranma nöqtəsi və məkanı kimi Şərq, Antik Qərb, Tropik Afrika, Orta Asiya, Uzaq Asiya, Uzaq Şərq, Yeni Dünya coğrafiyalarının adını çəkir(5.s.299). S.Xəlilova görə, “... Hər xalqın etnosun özünə məxsus spesifik cəhətləri olsada, daha böyük miqyasda eyniyyət məqamlarının olması bir neçə böyük sivilizasiyalardan və mədəniyyətlərdən danışmağa imkan verir”(8.s.18-19). Nailə Əsədovaya görə, Sivilizasiya kateqoriyası orqanik heterogenliyi və müvafiq mürəkkəb sosial strukturu ilə səciyyələnən mədəni tipi özündə ehtiva edir. Orqanik heterogenlik dedikdə , özündə submədəniyyətlərin funksional differensiasiyasını ehtiva edən vahid sivilizasiyanın bütöv mədəni sistemi başa düşülür (2.s.58).
Geopolitik nəzəriyyələrdə sivilizasiyaların əsası 2 mühüm faktorda görülür: quru (tellurokratiya) və dəniz (talassokratiya) hökmranlığı. Tellurokratiya yunan sözü olub, “torpaq vasitəsilə hakimiyyət” və ya “quru hökmranlığı” mənasını verir. Tellurokratiya üçün dəqiq müəyyən edilmiş sərhədlər, təsdiq edilmiş ərazi, oturaq həyat fəaliyyəti, konservatizm, insan qrupları, tayfalar, xalqlar, ölkələr, imperiyaların riayət etdiyi əxlaqi və hüquqi norma və qanunlar xarakterikdir. Qurunun özünün davamlılığı, möhkəmliyi əxlaq normalarının, qanunların və ənənələrin də davamlığını təmin edir. Əxlaq normaları ictimai fikirdə möhkəmlənir, irsən ötürülür, etik norma və prinsiplər məcəlləsi formalaşır. Bu da onunla izah olunur ki, oturaq xalqlara individualizm deyil, kollektivizm hissləri daha yaxındır. Böyük və kiçik qrupların idarə olunmasında iyerarxizm əsas prinsipdir(4.s.26-27).
Ibn Xəldunun elmə gətirdiyi “umran” qərb dillərinə sivilizasiya və mədəniyyət (culture) kimi tərcümə olunmuşdur. “Sivilizasiya” anlayışını “vətəndaş”, “dövlət”, “cəmiyyət”mənasında qəbul edən İbn Xəldun göstərirdi ki, konkret bir dövlət, siyasi quruluş meydana gəlir, inkişaf edir və nəticədə tənəzzülə uğrayır. Sonra yeni dövlət və yeni sivilizasiya yaranır. Belə dövri proses daim baş verir. İbn Xəldun, mədəniyyət və dövlət anlayışları bir-birini tamamladığı üçün, onları əsasən vahid “ümran” anlayışı ilə ifadə edir. Ümranın ortaya çıxdığı mühit şəhər mühitidir. Lakin, şəhər mühitini yaradan, yəni ümranı cəmiyyətə gətirən güc əsəbiyyədir. ..Əsəbiyyə mədəniyyətin yaranmasında əsas güc olmasına baxmayaraq, dinin fövqündə mədəniyyət yaratmaq iqtidarında deyildir. Çünki mədəniyyətin cismi əsəbiyyə, onu idarə edən və tənzimləyən isə din olur. İbn Xəldun mədəniyyətin yaranmasını passionarlığın və dini birliyin təmin olunmasında, onun inkişafını elmlərin inkişafında, süqutunu isə mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin zəifləməsi ilə əlaqələndirir (12.s 350-360).
İbn Xəldun sivil həyatın dağılmasının bir sıra əsas səbəblərini aşağıdakı qaydada göstərmişdir. 1) qarşılıqlı əlaqə və həmrəylik münasibətlərinin zəifləməsi, cəmiyyətin bütövlüyünün pozulması; 2) dinin zəifləməsi nəticəsində insanlar arasındakı normal münasibətlərin pozulması 3) hakimiyyətin xalqdan uzaqlaşıb özgələşməsi, ona görə də idarəçiliyə xaricdən məmurların dəvət edilməsi 4) özbaşınalığın, zalımlığın və qorxu hissinin güclənməsinin təzahürü kimi tiraniyanın yaranması, 5) hakimiyyət tərəfindən ədalət prinsipinin pozulması və bunun nəticəsində sosial təbəqələşmənin baş verməsi 6) zinət və israfçılığa meyl və şəhər mədəniyyətinin pozulması. Sivilizasiyanı maddi mədəniyyətin sinonimi hesab edənlər isə göstərirlər ki, sivilizasiya təbiət qüvvələrini mənimsəməyin kifayət qədər yüksək pilləsi kimi özündə texniki tərəqqinin güclü enerjisini daşıyır və maddi nemətlər bolluğunu yaratmağa kömək edir(9.s.45). Yusif Rüstəmova görə, Sivilizasiya mədəniyyətə nisbətən daha geniş məfhumdur, o, özünün bütün təzahürlərində beynəlmiləldir. Sivilizasiya mədəniyyətin özünün mürəkkəb varlığını xarakterizə edir(9.s.485).
Alman sosioloqu Ferdinand Tonnis mədəniyyət və sivilizasiyanın bir-birinə zidd olduğunu, sivilizasiyanın industrial cəmiyyəti ifadə etdiyini, industrial cəmiyyətin isə ailə-tayfa əlaqələrinə, mənəvi yaxınlığa, qarşılıqlı qayğıya əsaslanan insanların ənənəvi münasibətlərini dağıtdığını, fayda prinsipinə əsaslanan utilitar münasibətlərlə əvəz etdiyini yazır. O.Şpenqler mədəniyyəti üzvi, yaradıcı mənəvi hadisə hesab edərək, onu utilitar, texnoloji, maddi hadisə olan sivilizasiyaya qarşı qoyur. F.Engels sivilizasiyanı bəşəriyyətin inkişafında tarixi mərhələ hesab edərək yazır. “Sivilizasiya ictimai inkişafın elə mərhələsidir ki, burada əmək bölgüsü, ayrı-ayrı insanlar arasında bundan doğan mübadilə və bu iki prosesi birləşdirən əmtəə istehsalı tam yüksəlişə çatır və bütün əvvəlki cəmiyyətdə çevriliş edir. (9.s.484).
Ağayar Şükürova görə, sivilizasiya müxtəlif xalqların və regionların mədəniyyətinin inkişafında müəyyən mərhələ hesab edilir. Sivilizasiya və mədəniyyət anlayışı bir-birilə sıx bağlıdır və bu əlaqənin əsasında müəyyən mədəniyyət konvensiyası durur (11.s..92).
Amerikan kulturoloqları Alfred Luis Kreber (1876 - 1960) və Klayd Klakxon (1905 -1960) “mədəniyyət” sözünün 164 mənasının siyahısını tərtib edərkən göstərmişlər ki, bunların əksərində “sivilizasiya” və “mədəniyyət” anlayışlarına eynimənalı məfhum kimi baxılır və ya oxşar mənalarda verilir (30.s.291). Sivilizasiya konsepsiyaları içərisində “tarixi və qeyri tarixi xalq” konsepsiyası, Hegelin əxlaqın inkişafının üç mərhələsi (ailə, vətəndaş, cəmiyyət və dövlət) ideyası, Kantın təkamülün üç mərhələsi (teoloji, metafizik, pozitiv) fikri, Marksın ictimai-iqtisadi formasiyalar təlimi və s. nəzəriyyələr meydana gəlmişdir. (9.s.488). Bəşəriyyət tarixində “tradision” və “texnogen” tipli sivilizasiyaları ayırmaq olar. Texnogen sivilizasiya inkişafın elə xüsusi tipidir ki, onun əsasını istehsal və idarəetmənin texnologiyasındakı fərq təşkil edir. Bu termin erkən kapitalizmin təşəkkül tapdığı dövrdə yaranmış və yarandığı bölgənin adı ilə “Qərb” sivilizasiyası adlanır, “Texnogen sivilizasiya”dan tarixən daha əvvəl sivilizasiyanın erkən ipi ənənəvi cəmiyyət mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan və Çin, Qədim Misir və b. -ənənəvi cəmiyyətin əyani nümunəsidir. Yeni texnologiyanı, elmi, təhsil sistemini mənimsəmək ilə əlaqədar olan modernləşmə prosesi tradision mədəniyyətlərin təməl dəyərlərinin transformasiyasını yaratdı. “Bu prosesdə tradisyon mədəniyyətlərin çoxu dağıldı, müvafiq cəmiyyətlər texnogen inkişaf yoluna keçdi. Lakin yalnız itirmə deyil, müvəffəqiyyət də olmuşdu”. Tradision mədəniyyətlərin texnogen sivilizasiyaya əks təsiri isə, onların fikrincə, əhəmiyyətsiz dərəcədə olmuşdur(9.s.488). İranın keçmiş prezidenti dr Xatəminin yazdığına görə “Sivilizasiyaların aydın və məlum sərhəddi, dürüst yaranma tarixi və sonu məlum deyildir” (5.s.298).
Sivilizasiyanın sərhədləri təkcə cografi məna daşımayıb,həm də insanların qəlbindən keçir... İnformasiya dövründə bu sərhədlər qeyri-müəyyən olub asanlıqla keçilir. Etnik-milli və etnikkonfessional ünaqişələr, sivilizasiyalar arasında qarşıdurma xətləri elan edilməmiş müharibənin əsas cəbhə xəttinin yerləşdiyi sivilizasiya “qırçınları” yaradır(6.s.474)
Kristofer Dauson, Maks Veber (1864-1920) dini sivilizasiyanın əsas xarakterik xüsusiyyəti hesab edirlər(927.s.97). K. Marksın ictimai formasiyaların (həmçinin, kapitalizmin) maddi əsaslar üzərində yaranması ilə bağlı təliminə qarşı çıxaraq, xristianlığın (protestantlıq qolunun) sivilizasiya yaradan üstün bir din olduğunu bildirən Maks Veber, Qərb sivilizasiyasının üstünlüyünü və orada ortaya çıxan kapitalizmin inkişafını təmin edən ruhun “protestantlığın əmək etikası” ilə bağlı olduğunu vurğulayır və və qeyd edir ki, Protestantlığın əmək etikası”nda maddiyyat və maddi dəyər ilahi rəhmətin bir təcəllisidir. Maddi inkişaf və maddi zənginlik əldə etmək vasitəsilə ilahi rəhmətə yaxınlaşmaq mümkündür. Məhz bu prinsiplərin əks olunduğu protestantlıq kapitalizmin ruhu idi. Bir zamanlar, katolik kilsə ənənəvi monarxiya rejimlərinin qorunub saxlanılmasına necə xidmət edirdisə, protestantlıq da dini ideologiya kimi, yeni istismarçı kapitalizm sisteminin ənənəçilər üzərində qələbə çalmasına və onun qorunmasına xidmət etmişdir. (26.s. 2-4).
S. Hantinqtonun təsnifatında da səkkiz sivilizasiyadan beşi (Qərb-xristian, Konfutsi, İslam, Hindu, Slavyan-Pravoslav) dini identifikasiyaya görə qruplaşdırılmışdır (31.s.31) Dini sivilizasiyanın məhsulu kimi göstərən A. Toynbi isə yazır ki, “ Xristianlıq yunan-roma və suryani sivilizasiya daşıyıcılarının mədəniyyətlərinin izdivacından doğulmuşdur” (21.s.132).
Səlahəddin Xəlilov isə dinə sivilizasiya yaradıcı element kimi baxmır. “Əgər “sivilizasiya” anlamı dini dəyərlərlə sıx bağlı olsaydı, onda müxtəlif dinlərə uyğun olaraq müxtəlif sivilizasiyalardan danışmaq olardı. Onda xristian sivilizasiyası “İncil”lə, islam sivilizasiyası “Quran”la yaşıd olardı. Və ancaq bu halda, dini-əxlaqi dəyərlər ön plana çəkildikdə müəyyən dövrlər üçün geriyə hərəkətdən də danışmaq olardı. Çünki bəşəri inkişafın bir çox mühüm mərhələləri, həm də məhz sivilizasiya anlamı ilə daha çox səsləşən mərhələləri dini dəyərlərə yaxınlaşmaq deyil, onlardan uzaqlaşmaq meyli ilə bağlıdır”(7.s.63). Sivilizasiyalararası konfrantasiyalar, universium, plüversim, metasivilizasiya konsepsiyaları. Bir çox tədqiqatçılar sivilizasiyanın tarixi prosesdə dağıdıcı rol oynadığını, bir çoxu isə sivilizasiyalararası münasibətlərdə bərabərhüquqlu qarşılıqlı əlaqələrin qlobal sivilizasiya quruculuğu ilə nəticələndiyini yazmaqdadır. Qeyd edək ki, F.Engelsin “Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” əsərini Amerika alimi L.N.Morqanın “Qədim cəmiyyət, yaxud vəhşilikdən barbarlıq vasitəsilə sivilizasiyaya doğru bəşər tərəqqisi yollarının tədqiqi” əsərinə və İngilis antropoloji məktəbinin nümayəndəsi Con Lebbokun “Sivilizasiyanın mənbəyi” əsərinə istinad etmişdir. İngilis alimi A. Toynbi də Morqan və Lebbokun sivilizasiyalar haqqındakı baxışlarını “Sivilizasiyaların toqquşması”, “Sivilizasiyalar tarix məhkəməsi qarşısında”, “Tarixin anlamı” əsərlərində inkişaf etdirərək, sivilizasiyalar arası mübarizənin üstünlük və ideyalar uğrunda mübarizələr olduğunu və sivilizasiyaların bu qarşıdurmalardan aldığı motivasiyalarla inkişaf etdiyini və dağıldığını, sivilizasiyalar arası mübarizələrin qaçılmaz bir zərurət olduğunu vurğulmışdır. A. A. Miqolatyevə görə , sivilizasiyalar bir tərəfdən insanların zehni inkişafının gücünü və qüdrətini artırıb, onların hərtərəfli inkişaf etməsinə yardımçı olursa, digər tərəfdən də, social xaosun və qarşıdurmanın yaranmasına, xalqların qeyri-bərabər inkişafına və iqtisadi tənəzzülünə, milli-dini təcavüzə məruz qalmasına səbəb olmuşdur. Miqolatyev bu fikrini “Sivilizasiyaların fəlsəfəsi” adlı məqaləsində XX əsr sivilizasiyasının xüsusiyyətlərini təhlil etməklə ciddi əsaslandırır. “Elmi-texniki tərəqqinin inkişafı sayəsində hərbi formal utilitarizasiya prosesi başlanır və sivilizasiyalı xalqlar və onların mədəniyyəti, sivilizasiya və maddi-mənəvi dəyərləri qanlı –qadalı müharibələr nəticəsində insanların kütləvi qırğınına, yaşayış məskənlərinin dağıdılmasına səbəb olur. Təkcə ikinci Dünya müharibəsinə 61 dövlət və yer üzünün 80 % əhalisi cəlb olunmuşdu”(5.s.303).
Sivilizasiyaların dağıdıcı gücü haqqında isveçrə alimi J.J.Babelin hesablamalarına görə, sivilizasiyalı dövrdə yer üzündə 14,5 min müharibə aparılmış və nəticədə 3 milyard 640 milyon insan məhv edilmişdir(5.s.303).
Rus alimi A.S. Tyuşkeviç “Dünyanın yenidən bölüşdürülməsi” əsərində yazır. “XVIII əsr bəşər tarixində maarifçilik əsri, XIX əsr tərəqqi və intibah əsri, XX əsr “qanlı müharibələr əsri” kimi tarixə daxil olmuşdur…XVII əsrdə 5 milyon, XIX əsrdə isə 6 milyona yaxın insan məhv edilmişdir”. A.S. Tuşkeviçin fikrincə “Son 5,5 min il ərzində planetimizdə bəşər övladı təkcə 292 il sülh şəraitində yaşamışdır. Yer üzündə 15 minə yaxın müharibələr olmuş, onların ikisi XX əsrdə başlamış I və II dünya müharibələri olmuşdur” (22.s.57).
Bütün bunlarla yanaşı Avropada 1450-1750-ci illərdə başlayan iqtisadi və siyasi dəyişikliklər nəticəsində (1750-ci ildən 1914-cü ilə qədər) Qərbin "(ABŞ və Avstraliya daxil olmaqla) dünyanın qalan hissəsində dominantlıq iddiasını gücləndirməsi, Çindən Müsəlman ölkələrinə, Afrikaya qədər dünyanın demək olar ki, bütün digər hissələrinin “Qərbin olmalıdır" prinsipini beynəlxalq münasibətlərin əsasına çevirməsi, Qərbin Siyasi və iqtisadi dominantlığının genişlənməsi ilə mədəni və mənəvi sahələrdə Qərb dəyərlərinin hakim olmağa başlaması sivilizasiyaların dayanıqlı inkişafına ciddi zərbə vurmaqdadır. Qərb dominantlığının sənəaye inqilabından informasiya inqilabınadək olan böyük bir dövrü ərzində dünyanın bir hissəsinin digəri üzərində hakim mövqeyə malik olması və bu prosesin XXI əsrdə də Qərb dominantlığını himayə edən qlobal institutların fəaliyyəti ilə (NATO, ATƏT, DTT, BMT, BVF, ÜTT və s) gücləndirilməsi Sivilizasiyalararası bərabərhüquqlu və dayanıqlı inkişafa mane olan əsas amillərdən biridir.
Hantinqton Son 500 ildə Qərb mədəniyyətinin dominantlığının digər sivilizasiyaların inkişafına öldürücü təsir etdiyini və sivilizasiyalararası bərabərhüquqlu əməkdaşlığa mane olan əsas faktor olduğunu yazmaqdadır. Hantinqtonun fikrincə, Qərb mədəniyyəti ilə qeyri Qərb mədəniyyətləri arasında ayırıcı xətt “Qərbdə ən çox önəm verilən dəyərlərə digər mədəniyyətlərdə ən az dəyərin verilməsidir”.
Hantinqton Qərb mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edən dəyərlər kimi Klassik mirası (Qrek fəlsəfəsi və rasyonalizmi, Roma hüququ, latın dili və xristianlıq); Avropa dilləri (latın, fransız, ingilis); Dini və Dünyəvi hakimiyyətin ayrılması; sosial plüralizm və sivil cəmiyyət; Təmsil etmə qurumlarının mövcud olması; Fərdiyyətçilik institutlarının olmasını göstərir və qeyd edir ki, Avropa şəxsi azadlıqların, siyasi demokratiyanın, qanunun hakimiyyəti, insan haqları və mədəni azadlıqların qaynağı və yeganə qaynağıdır. Bunlar Asiyanın, Afrikanın, Orta Şərqin deyil, Avropanın ideallarıdır.
Məhz bu dəyərlər Qərb mədəniyyətini Qərb mədəniyyəti etmişdir. Hantinqtonun fikrincə, “Qərb mədəniyyəti dəyərlidir, amma, universal olduğu üçün yox, bənzərsiz olduğu üçün dəyərlidir” (13.s.105). Hantinqtonun fikrincə, son illərdə Qərbli olmayan xalqların liderlərindən çoxu Qərbləşməyə qarşı çıxıb modernləşmənin arxasınca düşmüşlər. Bu mövqe yüz il öncə ortaya atılan Tİ-YONG ( Təməl Prinsiplər üçün Çin dili, praktik nəticələr üçün Qərb dilləri) və VOKEN-YOSEİ (Yapon ruhu, Qərb texnologiyası) şüarları ilə ifadə olunmuşdur. “Qeyri Qərb dünyası bir zamanlar Qərbin əsas dəyərləri olan millət dövləti, azadlıq, liberalizm, demokratiya, Maqna-Çarta, fərdi azadlıqlar kimi dəyərləri mənimsəməyi inkişafın açarı hesab edirdilərsə, indi Qərb dəyərlərini “İnsan haqları imperializmi” hesab edirlər” (13.s.107). Hantinqtona görə, Qərb mədəniyyətinin və dəyərlərinin cazibə gücü azaldıqca Qərb dünyasının gücü də azalacaqdır və Qərb öz mədəniyyətini Qərbli olmayan xalqlara qəbul etdirməkdə çətinlik çəkəcəkdir. Hantinqtona görə “Təməldə dünya daha modern, amma daha az Qərbli olmaqdadır” (13.s.108). Hantinqton “Qərb unikaldır, amma universal deyil” məqaləsində yazır. “Son illərdə qərblilər Qərb mədəniyyətinin dünya mədəniyyəti olacağı haqqında fikrlər irəli sürməkdədirlər ki, bu da Qərbli olmayanları qıcıqlandırmaqdadır.
Qeyri Qərb dünyasında Qərb mədəniyyətinin iki formada yayılması haqqında baxışlar mövcuddur ki, bunlardan biri Coca-Colonizasiya tezisidir. Coca-Colanizasiya tezisi mədəniyyəti istehlak əşyası ilə bir tutmaqdadır. Bu tezisə görə Qərbin, xüsusilə də Amerikanın populyar mədəniyyəti tor kimi dünyanı sarmaqdadır. Amerika yeməkləri, geyimi,musiqisi, filmləri, hər növ istehlak əşyaları, bütün qitələrdə yayılmaqda və istifadə edilməkdədir. İkinci tezis isə modernleşmənin vesternləşmə olduğunu irəli sürməkdədir. Bu fikrin tərəfdarlarına görə qərb bütün dünyanı modernləşdirməkdədir və modernləşən bütün mədəniyyətlər qərbləşməkdədir. Modernləşən mədəniyyətlər qərbləşdirkcə öz ənənəvi mədəniyyətlərini, adət ənənələrini, ,qurumlarını, dəyərlərini Qərbinkinə bənzətməkdədirlər.
Hər iki tezis qeyri qərb dünyasının universal homojen bir Qərb mədəniyyəti anlayışına müqaviməti əks etdirməkdədir və hər iki tezis çox təhlükəlidir. Hantinqtona görə bütün beynəlxalq konfranslarda Qərb və Asiya dəyərlərinin qarşıdurması baş verir. Bu qarşıdurmada müxtəlif dünyagörüşlərə sahib mədəniyyətlərin dünyagörüşü ön plana çıxır. “Asiyalılar cəmiyyəti, hiyerarxiyanı, fərdin hüquqlarının cəmiyyətdən üstün olmadığını müdafiə edirsə, Qərb , Amerika fərdin hüquqlarına əsaslanan dünyagörüşü və siyasəti izləyir ki, bu da qarşıdurmalara səbəb olur” ” (13.s.95).
Hantinqton sivilizasiyaların toqquşmasına səbəb olan amillər kimi aşağıdakıları sadalayır. “1. sivilizasiyalar arasındakı fərq nəinki sadəcə olaraq bir reallıqdır, həm də bu fərqlər getdikcə daha da inkişaf etməkdədirlər. Sivilizasiyalar özlərinin tarixinə,dilinə, mədəniyyətinə, ənənələrinə, dininə görə fərqlidirlər. Müxtəlif sivilizasiyalara məxsus insanlar Allah və insan, fərd və qrup, vətəndaş və dövlət, valideyn və uşaqlar, ər və arvad arasındakı münasibətlərə müxtəlif cür baxırlar, hüquq və vəzifələrə, azadlıq və məcbur etməyə, bərabərlik və tabeçiliyə fərqli qiymət verirlər. Bu fərqlər əsrlərlə yaranıb. Onlar yaxın gələcəkdə aradan qaldırılmayacaqdır. 2. müxtəlif sivilizasiyalardan olan xalqlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə sivilizasion mənlik şüurunun artmasına, sivilizasiyalar arasındakı fərqləri və bir sivilizasiya daxilindəki birliyi daha dərindən anlamağa gətirib çıxarır. 3. iqtisadi modernizasiya və onu müşayiət edən sosial dəyişikliklər yerli dəyər sistemini və həyat tərzini dağıdır, tarixi eyniyyət kimi milli dövlətləri zəiflədir. Yaranan boşluğu çox hallarda daha geniş sosial təbəqələri özünə cəlb edən təməlçi dini hərəkatlar doldurur. 4. Qərbin həddən artıq güclənməsi əks reaksiya kimi qeyri-qərb sivilizasiyaların yaranmasına, dünyanı özlərinin Qərbdən fərqli olaraq yaratdıqları nümunələrə uyğun olaraq qurmaq cəhdlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. 5. yerli mədəni özəlliklər və fərqlər iqtisadi və siyasi sahələrə nisbətən dəyişmələrə daha az məruz qalırlar, elə buna görə də, onların kompramisə gəlmələri daha çətin olur. 6. müasir dünyada iqtisadi regionalizm güclənir. Regional blokların əhəmiyyəti getdikcə artacaqdır” (23.s. 215-216).
S.P. Hantinqton dünya sivilizasiyalarını Qərb və Qeyri-Qərb sivilizasiyalarına bölür və iddia edir ki, gələcəkdə dünya siyasətinin əsası, Qərb ilə Qeyri -Qərb dünyaları arasındakı münaqişə olacaqdır. Hantinqtonun fikrincə, son 500 ildə Yer üzərində dominant olan Qərb sivilizasiyasına qarşı yerdə qalan sivilizasiyalar mübarizə apararaq çox qütblü bir dünya quruculuğuna başlayacaqlar. Hantinqtonun fikrincə, Qərb sivilizasiyası unikaldır, lakin universal deyildir və bu sivilizasiya dəyərləri dünyanın yerdə qalan hissəsi tərəfindən qəbul edilmir. ” (23.s. 215-217).
Rus filosofu A.Dugin Mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dayanıqlı inkişaf etməsi prinsipinin əsasında mədəniyyətlərin ekzistensianal qaydalarının qəbul edilməsi durur. A. Dugin son 2 min il və 500 il Qərbi Avropanın müqəddəratını müəyyən etmiş Ellin və Bizans mədəniyyətinin üç Loqosunu - Apollonun, Dionisin və Kibelanın obrazlarını universal struktur kimi qəbul edərək Rus mədəniyyətini (Rus Loqosunu) və eləcə də digər mədəniyyətləri xarakterizə etmişdir. A. Duginin yazdığına görə, Mədəniyyət üç fundamental mənşəyə malik olan son dərəcə mürəkkəb koddur. Hər bir mədəni məkanda (mədəni-tarixi tipdə, sivilizasiyada) məkanın (amma bu dəfə mədəni məkanın) üç ölçüsü kimi - istər Apollon (İşıqlı Loqos), istərsə də Dionis (qaranlıq Loqos) və Kibela (qara Loqos) ölçüləri –hündürlük, en və dərinlik ölçüləri mövcud ola bilər. Dünya mədəniyyətlərinin və cəmiyyətlərinin rəngarəngliyi bununla bağlıdır ki, hər mədəniyyət və hər cəmiyyət bu üç Loqosun müxtəlif proporsiyalarda və müxtəlif nisbətlərdə özünəməxsus proyeksiyasından ibarətdir... Hər bir mədəniyyətin dinamikası və statistikası-zaman və məkan –hadisələri və mənaları özündə saxlayan sahə -varlığın təzahürü və başlanğıcıdır. Varlıq özünü məkan( canlı məkan, xalqın məkanı) kimi genişləndirir və bununla da ekzistensiya edir, məkanı mövcud olan edir... Məkan sivilizasiya zamanının strukturunda yerləşir. M.Haydeqqer “Qara Dəftərlər”əsərində “Məkan xalqın zamanı deyilmi?” sualını verir. Dugin M. Haydeggerin “Daseinlər çoxluğu” nəzəriyyəsinə əsaslanaraq, mədəniyyətin müxtəlif meyarları arasında onun intellektual ifadəsi ilə yanaşı ekzistensial ölçüsünü də qeyd etməkdədir. Dugin insanın dünyada düşünən mövcudluğunun fenomenoloji baza səviyyəsini onun ən dərin köklərində müxtəlif hesab edir və yazır ki, “ bu müxtəliflik elə bir təməldir ki, sonralar onun üzərində mədəniyyət, fəlsəfə, siyasət, bilik, elm, incəsənət binası qurulur” (1.s.15). Duginin fikrincə, “Dasein (düşünən mövcudluq) insanın dünyada mövcudluğunun kök strukturudur, onun ekzistensiyasının fundamental fonudur.
Məqalənin davamını jurnalın PDF variantından oxuya bilərsiz. Səh.304
GİRİŞ
Davamlı inkişaf tərəqqinin, inkişafın bütün parametrlərinin və prioritetlərinin harmonik şəkildə əlaqələndirilməsini tələb edir. Bu isə diqqətimizi həm də mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların inkişafına yönəldir.
Müasir dövrün qlobal çağırışları təkcə İnsanın davamlı inkişafının təmin edilməsi məqsədilə sosialsiyasi-iqtisadi idarəçilik fəlsəfəsinin dəyişilməsini deyil, həm də mədəni transformasiyanın baş verməsi zamanı mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların homojenləşməsinin qarşısının alınması, mədəni müxtəlifliyin və sivilizasiya identifikasiyalarının qorunmasını tələb edir. Çoxsaylı miqrasiya və urbanizasiya prosesləri nəticəsində baş verən Mədəni transformasiya zamanı Milli identikliyin qorunması, etnik arxetiplərin və sivilizasiya identifikasiyasının mühafizə edilməsi zərurəti son illərdə tədqiqatçıların diqqətini Sivilizasiyaların davamlı inkişafının təmin edilməsi, plürallığı və bərabərhüquqlu əməkdaşlığının təmin edilməsi problemlərinə yönəltmişdir və bu istiqamətdəki axtarışlar nəticəsində konfrantasiya, universium, plüversium, metasivilizasiya konsepsiyaları formalaşmışdır. XXI əsrin mədəni transformasiya problemi diqqətimizi yenidən mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların qarşılıqlı bərabərhüquqlu əməkdaşlığına, eyni zamanda mədəniyyətlərarası qarşıdurma və dialoq problemlərinə, mədəniyyətlərin homojenləşməsi faktoruna yönəltməkdədir. Bu isə mədəniyyət və sivilizasiyaların elmi təsnifatının aparılmasını, xarakterik xüsusiyyətlərinin təhlil edilməsini tələb etməkdədir.
Sivilizasiyaların yaranma, formalaşma, süquta uğrama, başqa bir sivilizasiya ilə əvəz olunması haqqında L. H. Morqan, A.C.Toynbi, O.Şpenqler, S.Hantinqton, N.Danilevski, M.Xatəmi, P.Sorokin, M. Veber, A. Veber, F. Beqbin, K. Kuiqli, A. Dugin, Azərbaycanda R.Mehdiyev, S. Xəlilov, A. Şükürov, H. Hüseynov, Y. Rüstəmov, R.Aslanova, Ş. Zeynalov, N. Əsədova, R. Ulusel, Ə. Həbibbəyli, Türkiyədə Z. Gökalp, A, Davudoğlu, C.Meric və. b. çox saylı tədqiqatçılar əsərlər yazmışlar.
Sivilizasiya anlayışının təşəkkülü dinamikasının tədqiqi göstərir ki, yarandığı dövrdən bu günə qədər, yəni təqribən 250 il ərzində terminin öz konkret mahiyyətini və məzmununu əldə etmiş elmi bir kateqoriya kimi formalaşması prosesi hələ də başa çatmamışdır. “Sivilizasiya” anlayışının formalaşması dinamikasını tədqiq edən İ.N. İonov bu terminin təkamülündə üç mərhələni ayırd edir. Birinci mərhələ XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Bu dövrdə “sivilizasiya” anlayışı “tərəqqi” anlayışı ilə eyni müstəvidə işlədilir və hətta bəzən onunla eyniləşdirilir; çünki, sivilizasiya tarixi prosesin düzxəttlimərhələli inkişafında tərəqqinin əldə edilməsi ilə nəticələnən ən yüksək inkişaf dövrü kimi başa düşülür. Bu dövrdə “sivilizasiya”anlayışı yalnız tək halında işlədilir. Ümumdünya tarixinin gedişi isə ardıcıl şəkildə vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya mərhələlərini keçən düzxəttli inkişaf prosesi kimi anlaşılır. Bu mərhələnin görkəmli nümayəndələrindən A. Ferqüsonu, İ. Hörderi, Sen Semionu, Kontu və b. Misal çəkmək olar. İkinci mərhələ təqribən XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövrdə tarixi prosesdə hələ də tərəqqi ideyasının hökm sürməsi ilə yanaşı, tədricən ümumdünya tarixində lokal sivilizasiyaların mövcudluğu ilə bağlı fikirlər və konkret tədqiqatlar meydana gəlir. XX əsrin birinci yarısına təsadüf edən üçüncü mərhələdə “sivilizasiya” anlayışı tarixi prosesin aparıcı subyektinə çevrilmiş olur və sosiomədəni supersistem kimi öz varlığını təsbit etməklə bərabər , uzun müddət ümumdünya tarixini səciyyələndirən tərəqqi ideyasının şübhə altına alınmasını mümkün edir. Məhz bu dövrdə Şpenqler, Sorokin, Toynbi kimi mütəfəkkirlər “local sivilizasiyalar” konsepsiyasından çıxış edirlər. Bu dövr ərzində onların nüfuzu və təsiri sayəsində tarixi prosesə unitar-mərhələli yanaşma plüral-dövri yanaşma ilə əvəz edilir (2.s.55).
Sivilizasiya termini latın dilində şəhər mənasına gələn “civitas” və bir şəhərin sakini mənasında “civis”dən düzəldilmişdir. Sivilizasiya məfhumu ilk dəfə Qərbdə Fransızca olaraq (civilisation) Volter (1694-1778) və Marquis de Mirabeau (1749-1791) tərəfindən işlədilmişdir. İngiltərədə isə 1770-ci illərə doğru bu məfhumdan istifadə etmişlər. Bu dövrdə Fransa və İngiltərədə elit təbəqənin həyat tərzini ifadə edən bu terminin əsas müəyyənedici mənası mədəniləşdirmək (civiliser) olaraq normativ məzmun daşımışdır. Hazırda sivilizasiya məfhumu müxtəlif dəyişikliklərə rəğmən qismən bu mənanı da özündə ehtiva edir. Bu məfhumla son iki və ya üç yüz il içərisində Qərb özünü daha əvvəlki dövrlərdən və çağdaşı olan cəmiyyətlərdən fərqli və inkişaf etmiş olaraq təqdim etmişdir (32.s. 33).
“Sivilizasiya” anlayışı termin kimi XVIII əsrdə “mədəniyyət” anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. Sivilizasiya yüksək tərbiyəli və təhsilli adamların birliyi hesab edilir. Bu insanlar arasındakı münasibətlər əmlak vəziyyətindən və əmək bölgüsündən asılı olan mülki qanunlar və əxlaqi qaydalar ilə tənzimlənir. Mədəniyyət –mənəvi fenomen, fəlsəfi, əxlaqi, hüquqi, dini və bədii idealların, həmçinin normativ dəyər və qaydaların məcmuu kimi müəyyənləşdirilir, Sivilizasiya isə- mədəniyyətin maddiləşdirilməsi, əşyavi-texniki və sosial-siyasi təşkilatların məcmusudur. Məqsəd insanlara öz ictimai həyatlarını sosial-iqtisadi cəhətdən layiqincə təşkil etməyə yardım göstərmək, nisbətən yüksək maddi həyat şəraitini təmin etməkdir(9.s.487).
Fransız maarifçiləri ağıla və ədalətə əsaslanan cəmiyyəti sivil hesab edirdilər. XIX əsrdə sivilizasiya daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniyyətini ifadə etmək, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi. Avropada “sivilizasiya” anlayışını elmi kontekstdə ilk istifadə edənlərdən hesab olunan Adam Ferqüson, onu sosial təkamülün, antik ənənələrə söykənən ümumtarixi düzxətli təkamülün son yetkin və universal mərhələsi (vəhşilik-barbarlıq-sivilizasiya) kimi dəyərləndirdi. Avropada təbiətüstü, nəzakətli, savadlı, sekulyar, kosmopolit, mütərəqqi şəhərlini (civilite) və nicat yolu kimi dəyərləndirilən şəhər həyatını (urbanite) ifadə edən sivilizasiya fenomeni, kobud, cahil, vəhşi, dindar, geriləmiş kəndlini və onun yaşadığı kənd həyatını ifadə edən kültür (culture) fenomeninə qarşı yönəldi (16.s.21-31).
Elmi ədəbiyyatda sivilizasiya həm mədəniyyətin sinonimi kimi, həm də onun əksi kimi izah edilir.
Kant sivilizasiya deyəndə cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə -onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman fəlsəfəsində (İ.Kant) sivilizasiya və kültür anlayışları şəxsiyyətin və cəmiyyətin zahiri və mənəvi tərəflərini əks etdirmək baxımından ikiyə bölünmüşdür. Lakin fransız və ingilis düşüncəsində bu terminlər əksər hallarda sinonim kimi işlədilmişlər (18.s.132-133).
XIX-XX əsrlərdə ingilis dilli əsərlərdə mədəniyyət və sivilizasiya çox hallarda sinonim kimi işlədilmişdir. Türk alimi Ziya Gökalp mədəniyyəti regional, milli hadisə, sivilizasiyanı isə-beynəlmiləl, ümumbəşəri hesab edirdi. O, “Türkçülüyün əsasları” əsərində “mədəniyyət” sözünə “kültür” və ya “hars”, “sivilizasiya”ya isə “mədəniyyət” sözünü qarşılıq kimi işlədir. “Kültür milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır-beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil,iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışların uyumlu-ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplumsal –ictimai həyatlarının ortaq bir bütünüdür (3.s.47).
S. Hantinqtonun fikrincə Sivilizasiya insanların ali mədəni birliyi və mədəni identiklikliyinin ən geniş səviyyəsi olub, insanları başqa bioloji varlıqlardan fərqləndirir S.Hantinqtona görə sivilizasiya kənd təsərrüfatına keçidin mümkün olduğu, oturaq həyatın yer aldığı, yazının meydana gəldiyi, idarəçiliyin müəyyən formasının yarandığı bir vaxtdan başlayır. Sivilizasiyanın mənşəyini din, dil, ictimai institutlar, tarixi birlik ideyalarının mükəmməl yekunu və yüksək mədəni identikliyin təşkil etdiyini yazan Hantinqtonun fikrincə Sivilizasiyalar bir bütündür və onların arasında sərhədlər vardır. Onlar yaranır, inkişaf edir və süquta uğrayırlar. Hantinqton çoxqütblü dünyanın əsasında fərqli identikliyə malik olan Qərb, İslam, Hindu, Çin, Buddist, Latın Amerika, Yapon, Afrika, Ortodoks sivilizasiyalarının dayandığını göstərərək yazır. “İnsanlıq tarixinin böyük hissəsini milli dövlətlərin deyil, sivilizasiyaların tarixi təşkil edir” (29.s.22-49).
Bir çox tədqiqatçılara görə, Sivilizasiya dünya tarixində özünü büruzə vermiş və ya indi də fəaliyyətdə olan iri həcmli cəmiyyətlərin özünəməxsus keyfiyyəti kimi başa düşülür ki, bu halda formalaşmış dəyərlər, özünəməxsus sosial və mənəvi həyat tərzi sosiomədəni sistemlərin bir-birindən fərqləndirilməsini mümkün edir. “Sivilizasiya elə bir sosiomədəni birlikdir ki, onun formalaşdırdığı dəyərlər universal səciyyə daşımaqla yanaşı, dünyəvi dinlərin, əxlaq sisteminin, hüququn, incəsənətin, elmin təşəkkül tapmasında mühüm rol oynayır” (2.s.62). Sivilizasiya nəzəriyyəsinin ilk klassiklərindən biri olan N.Y.Danilevskinin tsiklik nəzəriyyəsi O.Şpenqler, A.Toynbi, P.Sorokin və A.Qumilyov tərəfindən inkişaf etdirilsədə, N. Danilevski tərəfindən formulə edilmiş əsaslar dəyişməz qalmışdır. Danilevskiyə görə, tarixin təbii sistemi indiyə qədər olan inkişafın mədəni-tarixi tiplərini fərqləndirməklə özünü göstərir.
Müxtəlif Mədəni-tarixi tiplərin məcmusu bəşər tarixini təşkil edir. Danilevskinin müəyyənləşdirdiyi ədəni tarixi tiplər, sivilizasiyalar və yaxud super sosio-mədəni sistemlər ( Misir, Çin, Assur-Babil-FinikiyaHaldey-yaxud qədim semit, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Amerika tipi-Meksika və Peru tipləri –onlar zorla məhv edilmişlər) və bu tipləri təmsil edən xalqlar bəşəriyyət tarixini birlikdə yaratmışlar. Onlardan hər biri müstəqil olaraq öz yolu ilə, mənəvi təbiətlərinin xüsusiyyətləri və həyatın xarici şəraitinin spesifikası ilə inkişaf etmişdir (11.s.112).
O, “Rusiya və Avropa” əsərində Avropa ilə Rusiya arasındakı münasibətlərin ziddiyyətli səbəblərini Rusiya və Avropanın bir-birinə yad sivilizasiyalar olmasında görür, hər iki sivilizasiyanın özünəməxsus fərqli identik xüsusiyyətlərinin və tarixi inkişaf proseslərinin, talelərinin olduğunu yazır. Danilevski öz əsərində göstərir ki, Avropa sivilizasiyası heç də universal, müstəsna mədəni tarixi tip deyil, vaxtilə tarixdə mövcud olmuş və bu gün də yaşamaqda olan sivilizasiyalardan yalnız biridir. Bu baxımdan yalnız Avropanın yaradıcı və tərəqqi edən sivilizasiya olması və öz varlığı ilə bütün bəşəriyyəti təmsil etməsi haqqındakı geniş yayılmış fikirlər yanlışdır (15.s.508-509).
Danilevski sivilizasiyaları “mədəni-tarixi tiplər” adlandırır və onları yarada bilmiş xalqları üç qrupa bölür. 1) mədəni –tarixi tipləri yaradan mütərəqqi xalqlar. Danilevski 10 mədəni- tarixi tiplərisivilizasiyaları sadalayır. Misir, Assuriya-Babilistan-Finikiya- Haldey (qədim semit), Çin, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Ərəbistan ( yeni semit), Avropa (roman-german). İki sivilizasiya-Peru və Meksikainkişaflarının erkən çağlarında öz əcəlləri məhv olmuşlar.
Danilevskinin fikrincə bu on mədəni-tarixi tiplərin -sivilizasiyaların hər birinin özünəməxsus xüsusi inkişaf tsiklləri və tarixləri vardır və burda bəşəriyyətin (düz xəttli inkişaf konsepsiyasına əsaslanan Qərb tarix düşüncəsində iddia edildiyi kimi kimi-Y.M) ümumi və yaxud universal tarixdən danışmaq olmaz, hər bir mədəni-tarixi tip özünün qədim, orta əsrlər və yeni dövr tarixinə malikdir. Onlardan bəziləri öz tsikllərini başa çatdırmış, digəri inkişaflarının müxtəlif dövrlərində mövcudluğunu davam etdirir. 2) Tarixi prosesin neqativ yönlü xalqları- Hunlar, Monqollar, Türklər böyük sivilizasiyalar yaratmasalar da, artıq öz ömrünü başa vurmuş mədəni tarixi tiplərin süqutunu sürətləndirə bilmiş və tarixi prosesi öz aktiv fəaliyyətləri ilə canlandıra bilmişlər. 3) bu qrupa yaradıcı ruhu müəyyən səbəbdən özünü büruzə verə bilməyən və yalnız etnoqrafik material olaraq əhəmiyyət kəsb edən xalqlar aid edilir. Tarixi prosesin tsikllər formasında inkişaf etdiyini irəli sürən “Danilevski mədəni-tarixi tiplərin dövri həyat sürməsindən (təşəkkül, inkişaf və tənəzzül) söhbət açaraq, sivilizasiyaların inkişaf qanunauyğunluqlarının beş prinsipini formulə edir: 1. Özünəməxsus dil ailəsi ilə səciyyələnən tayfa birliyi və ya xalqlar ailəsi); 2. Xalqın sivilizasiya yaratmaq potensialının həqiqətən də üzə çıxması üçün onun siyasi azadlığının olması zəruridir; 3. Bir mədəni-tarixi tipə məxsus sivilizasiyanın başlanğıcı başqa tipdən olan xalqlara ötürülmür. Keçmişdə və ya indi mövcud olan digər özgə sivilizasiyanın az və ya çox dərəcədə təsiri ilə hər bir mədəni-tarixi tip öz sivilizasiyasını yaradır; 4. Hər bir mədəni –tarixi tipə xas olan sivilizasiya yalnız onu təşkil edən etnoqrafik elementlər müxtəlif olduqda tam rəngarəng və zəngin olur. Əsl yüksək mədəniyyətin formalaşması üçün müxtəlif “etnoqrafik material” tələb olunur; 5. Mədəni-tarixi tiplərin inkişafının gedişi orqanik səciyyə daşıyır və üç mərhələli ömrü olan çoxillik bitkilərin həyatını xatırladır: uzunmüddətli inkişaf dövrü (1), mədəni və siyasi fəaliyyətdə özünü müəyyənetmə mərhələsi (2), sonra isə çiçəklənmə və bar gətirmə dövrü (3), öz yaradıcı potensialının çiçəklənmə dövrünü başa vurduqdan sonra sivilizasiya daxili qüvvələrini tükədərək, həlledilməz ziddiyyətlərə, konfliktlərə düçar olur və daşlaşır” (15.s.91-92).
Danilevski Mədəni tarixi tiplərin böyük etno-linqvistik ailə qruplarına uyğun gəldiyini yazaraq göstərirdi ki, bu linqvistik etnoqrafik qruplardan yeddisi Ari İrqə -Hind –Avropa dil qrupunun təmsilçilərinə aiddir və onlardan beşi –iran,ellin,latın, german, sanskrit - özlərinin tam müstəqil sivilizasiyasını yaratmışlar. Altıncı Kelt dil qrupuna məxsus olanlar siyasi müstəqillikləri olmadığı üçün inkişaflarının etnoqrafik mərhələsindən irəliyə adlaya bilməmişlər və öz sivilizasiyalarını yarada bilməmişlər. Bu dil qrupunun daşıyıcılarından yeddincisi slavyanlardır ki, onların böyük hissəsi Rus çarlığının hakimiyyəti timsalında siyasi müstəqilliyə malik olmaqla öz sivilizasiyalarını yaratmışlar (15.s.153)
Danilevski hesab edir ki, hər bir mədəni-tarixi tip bəşəriyyətin çoxşaxəli həyatına özünəməxsus töhfəsini verə bilir. Onun fikrincə, xüsusi müstəsna rol oynayan mədəni-tarixi tip ola bilməz, çünki, onlardan heç biri ictimai həyatın “birdəfəlik”, yəni universal forma və dəyərlərini yaratmaq iqtidarında deyil.
Rus alimi İ.M.Kobişanov “Şimali Yevraziya-Rusiyanın etnokonfessional strukturunda islam sivilizasiyası” adlı məqləsində yazır. “X-XII əsrlərdə indiki Rusiya ərazisində xristianlığın yenicə yayılmağa başladığı bir zamanda… Xarəzm, Mavəraünnəhr, Azərbaycan, kiçik Asiya və bu kimi ərazilərdə İslam sivilizasiyası çiçəklənməyə başlamışdır… Köçəri türklər və mədəniyyət baxımından onlara yaxın olan monqollar- Şimali Yevraziyanın Hun sülaləsi, Türklərin Aşin sülaləsi, monqolların Çingiz xan dinastiyası ilk qüdrətli dövlətlərini yaratmışlar. Şərqi Avropa tarixində Xəzər xaqanlığı və Qızıl Ordanın rolu xüsusilə böyük olmuşdur”(5.s....)
Alman filosofu Osvald Şpenqler də Danilevski kimi tarixi inkişafa avropamərkəzli baxış əsasında yanaşmanın kökündən yanlış olduğunu iddia edir və qeyd edir ki, vahid dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası yoxdur və ola da bilməz. Şpenqler bildirir ki, mədəniyyətlər-orqanizmlərdir, dünya tarixi isə onların kollektiv tərcümeyi-halıdır. Hər bir böyük mədəniyyətin ilkin simvolu, yəni ideal forması vardır. Bu ilkin simvol (və ya “prasimvol”) özünü sosiomədəni həyatın bütün sahələrində (elm, incəsənət, din və s.) büruzə verir və məhz bu xüsusiyyətinə görə də, bir mədəniyyəti digərindən ayırmaq mümkündür. Hər bir mədəniyyət öz inkişafında canlı orqanizmin həyatına müvafiq gələn uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıq mərhələlərini yaşayır. Başqa sözlə, mədəniyyətlər yaranır, inkişaf edir və öz daxili potensialını başa vurduqdan sonra məhv olub gedirlər (24.s.346).
Şpenqlerə görə, mədəniyyətin yaranması sanki bəşəriyyətin uşaqlıq çağının ruhundan əmələ gələn “böyük canın” doğulmasıdır. Mədəniyyətin ruhu (və ya canı) xalqlar, dillər, təlimlər, dövlətlər formasında öz potensiyasının imkanlarını tam şəkildə reallaşdırdıqdan sonra tənəzzülə uğrayır və bu zaman mədəniyyət sivilizasiyaya keçir (28.s.181). Şpenqler sosiomədəni sistemin bütün həyatını deyil, onun ömrünün yalnız son mərhələsini sivilizasiya kimi başa düşür. Sivilizasiya mərhələsi kosmopolitizm ideyasının və meqapolislərin yaranması ilə səciyyələnir. Mədəniyyətə xas olan ailəyə, evə, qohumlara və vətənə bağlılıq kimi keyfiyyətlər aradan qalxır, əsl dinin əvəzinə metafizika, xalqın əvəzinə kütlə, torpağın məhsuldarlığı əvəzinə pul, ənənəvi dəyərlərin əvəzinə qondarma həyat tərzi gəlir. Sivilizasiyanın bu halı xeyli müddət uzana bilər, lakin əvvəl-axır bu gediş süqutla nəticələnir və böyük mədəniyyətdən sadəcə “etnoqrafik material” qalır. Canlı orqanizmin ömrünə bənzəyən hər bir sivilizasiyanın həyatı özünəməxsusdur, təkrarsızdır və buna görə də onun daxilinin başa düşülməsi tədqiqatçının sənətkarlıq məharətini tələb edir.
Şpenqlerin fikrincə, hər bir mədəniyyət və ya sivilizasiya dövlət qurumları vasitəsilə formalaşır və təmsil olunur. Şpenqler səkkiz - Misir, Hind, Babil, Çin, Apollon (yunan-roma), Magik (bizans-ərəb), Faust (Qərbi Avropa), Mayya mədəniyyət və ya sivilizasiya tiplərinin olduğunu, Rus-Sibir mədəniyyətinin isə hələ formalaşmaqda olduğunu yazır. Bu mədəniyyətlərdən heç biri o birisindən üstün deyil, hər biri ayrıca orqanizmdir, özünəməxsus dünyadır, bir-birinə bənzəmirlər və bütöv halda öz həyatlarını yaşayırlar (24.s.346).
Şpenqlerə görə, hər bir mədəniyyətin doğuluşu və ölümü daxili həyat silsiləsindən asılıdır və bu, təxminən min ili əhatə edir. Öz dövrünü tamamlayan mədəniyyət ölür və sivilizasiya mərhələsinə keçir. Mədəniyyətin sivilizasiyadan təməl fərqi odur ki, sivilizasiya ruhsuz intellekt, ölü boylu (ölçü mənasında) olduğu halda, mədəniyyət həyatdır, yaradıcı fəaliyyətdir və inkişafdır. Şpenqlerə görə sivilizasiya mədəniyyətin süqutu və deqradasiyasıdır. Burada insanın mənəvi fəaliyyəti əşyavi-texniki formalar tərəfindən cansızlaşdırılır və əzilir. Şpenqlerin fikrincə mədəniyyətlər orqanizmlərdir, dünya tarixi isə onların kollektiv tərcümeyi halıdır (24. s.169).
Lokal sivilizasiyalar təliminin görkəmli nümayəndəsi, böyük ingilis mütəfəkkiri A.Toynbinin 12 cildlik “Tarixin dərki” əsərini sosiomədəni supersistemlərə həsr edilmiş nəzəriyyələrin kuliminasiya nöqtəsi kimi dəyərləndirmək mümkündür. Toynbi sosiomədəni super sistemlərin müqayisəli təhlilini apararaq hazırda beş canlı sivilizasiyanın mövcud olduğunu müəyyənləşdirir. 1. Qərb cəmiyyəti, provaslav –xristianlığı, islam cəmiyyəti, Hindistan cəmiyyəti və uzaq Şərq sivilizasiyası (20.s.38).
Toynbi supersistemlərin genezisinə diqqəti cəlb edərək yazır ki, sivilizasiyaların yaranması iki özünəməxsus amildən-müəyyən yaradıcı azlığın mövcudluğundan və ətraf mühitdən asılıdır. Burada ətraf mühit nə çox əlverişli, nə də çox əlverişsiz olmamalıdır. Bu şəkildə sivilizasiyanın yaranması “Çağırış” ilə yaradıcı azlığın “Cağırışa” verdiyi “Cavabın” qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. Belə ki, ətraf mühit cəmiyyəti çağırışa cavab vermək məcburiyyəti qarşısında qoyur. Əgər cəmiyyət bu çağırışa uğurla cavab verirsə, o halda yeni sivilizasiya yaranır. Beləliklə tarixi proses sivilizasiyaların bir-birini əvəzləməsi istiqamətində davam edir. Toynbi hesab etmişdir ki, sivilizasiyaların inkişafı qeyri-adi, yaradıcı şəxsiyyətlərin səyi nəticəsində mümkün olur. Yaradıcı elitanın , xarizmatik liderlərin “Gedişi” və “Gəlişi” vasitəsilə, cəmiyyət xarici mühitin müxtəlif “Çağırışlarına” yeni uğurlu “Cavablarını” verə bilıir ki, bu da sivilizasiyanın inkişafını təmin edir (20.s.113-132).
Toynbi sivilizasiyaların inkişafının son mərhələsi kimi-sarsılma və dağılma prosesini də təhlil edərək yazır. “Sarsılma mərhələsi üç məqamı ilə diqqət çəkir: yaradıcı azlığın qüvvələrinin tükənməsi, çoxluğun azlığı dəstəkləməməsi və buradan irəli gələn üçüncü məqam-cəmiyyətdə sosial birliyin aradan qalxması. Nəticədə hakimiyyətdə qərarlaşan azlıq öz nüfuzunun saxlanılması məqsədilə qüvvəyə əl atmalı olur. Beləliklə, Roma imperiyasına oxşar universal dövlətlər meydana gəlir. Lakin göstərilən cəhdlər sivilizasiyanı dağılma gerçəkliyindən qoruya bilmir” (20. s.549-552).
Dövri səciyyə daşıyan tarixi prosesdən yeganə çıxış yolunu isə Toynbi insanların Allahın dərgahına üz tutmasında görür. Toynbi Müqəddəs Avqustinin ideyasına əsaslanaraq, cəmiyyətin son məqsədinin “İnsan Şəhərinə” xas olan dəyərlərdən imtina edərək, “Allahın Şəhərinə” müvafiq gələn mənəvi dəyərlərin bərqarar edilməsində görürdü (20.s.549-552).
Toynbi, Qərb sivilizasiyasının gələcəyinə daha inamla yanaşmaq məqsədilə bəşəriyyətin inkişaf gedişinin heç də əvvəlcədən müəyyənləşdirilmədiyini, sivilizasiyaların inkişafında özünü büruzə verən dövrilik prinsipinin gələcəkdə mütləq şəkildə təkrarlanmaq ehtimalının olmadığını yazmışdır. Toynbi də bəşəriyyətin vahid tarixinin mövcudluğunu inkar edir və bir-biri ilə əlaqədar olmayan ayrı-ayrı sivilizasiyaların olduğunu etiraf edir. Toynbi əvvəlcə 21 sivilizasiyanı sadalayır və onlardan yalnız 13-nün öz mövcudluğunu davam etdirdiyini yazır. Toynbinin fikrincə XX əsrə qədər mövcud olmuş otuz sivilizasiyadan hazırda 7 və ya 8 sivilizasiya (xristian, islam, buddist, hinduizm və b) qalıb. Toynbi də N.Danilevski və O.Şpenqler kimi sivilizasiyaların tsiklik inkişaf etdiyini, yaranma, artma, çiçəklənmə, sökülmə və dağılma proseslərini keçdiyini yazır. Toynbiyə görə sivilizasiyalar da insanlar kimi uzaqgörən deyildir. Onlar özlərinin inkişafını təmin edən öz hərəkətlərinin və vacib şəraitin daxili hərəkətverici qüvvəsini axıra qədər başa düşmürlər. Fikrin tarixi prosesə təsir dərəcəsi artır. Alimlərin nüfuzu və onların siyasi həyata, iqtisadiyyata və gündəlik həyata təsiri getdikcə çoxalır. Pitirim Sorokin sivilizasiya ilə bağlı bütün bu konsepsiyaları tənqid edərək, onların yanlış olduğunu əsaslandırdı. Sorokinin fikrincə siviliaziya tədqiqatçıları mədəni sistemləri sosial sistemlərlə (qruplarla) qarışıq salaraq sosial qrupları (etnik, dini, ərazi, dövlət və s) və onların ümumi kültürünü sivilizasiya adlandırıblar. Buna görə də, onlar sivilizasiyaların sayını müəyyənləşdirə bilmədikləri kimi, onları müəyyən etməyin meyarlarını da dəqiqləşdirə bilməmişlər (14.s.249).
Ümumdünya tarixinin inkişaf dinamikasını plüral-dövri istiqamətdən tədqiq edən P. Sorokinin tarixi prosesə plüral-dövri yanaşması özünün dalğavari xarakteri ilə səciyyələnir. P. Sorokinin konsepsiyasında tarixi proses mədəni supersistemlərin və ya mədəni tiplərin bir-birini əvəzləyən dalğavari dinamikası ilə xarakterizə edilir. Sorokinin plüral-dövri nəzəriyyəsində, əvvəlki plüral-dövri nəzəriyyələrdən fərqli olaraq, sosiomədəni sistemin tənəzzülü və ya süqutu baş vermir. Sorokinə görə, hər bir mədəni tipə dünyagörüşünün müxtəlifliyi xarakterikdir. Sorokin bu mədəni tipin-mədəni supersistemin üç təzahür formasını müəyyənləşdirir. 1) ideasional; 2) idealistik; 3) hissi. Hər bir mədəni tipin tarixi bu üç sosiomədəni supersistemin ardıcıl şəkildə biri digərini əvəzləməsi ilə səciyyələnir. Sorokinə görə sosiomədəni supersistemin birinci formasına, yəni ideasional tipə dünyanın mistik dərki və ya intuitiv idrak xarakterikdir.
Belə dünyagörüşün əsasında İlahi qüvvəyə olan inam dayanır (15.s.240-245). Birinci, İdeasional tipi xarakterizə edən Sorokin bildirir ki, mədəniyyətin bu forması “Allahın fövqəlhissiliyi və fövqəlzəkalılığı prinsipi üzərində qurulur”. İdeasional mədəniyyət tipi üçün rasional idrak, elmi fəaliyyət əhəmiyyət kəsb etmir, əksinə, dünyanın dərkində mistik təcrübə daha önəmli yer tutur; incəsənətdə simvolikliyə, şərtiliyə daha çox üstünlük verilir. İkinci sosiomədəni supersistemi- idealistik tipi Sorokin ideasional dünyagörüşdən hissi dünyagörüşə keçid mərhələsi kimi müəyyən edir. Bu mərhələyə hər iki mədəni tipin xarakterik xüsusiyyətləri xasdır. Belə ki, mədəni sistemin idealistik tipi müəyyən qədər fövqəlhissi və müəyyən qədər hissidir. İdealsitik supersistem üçün həm transsendental dünya, həm də obyektiv şəkildə mövcud olan predmetlər aləmi eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Üçüncü sosiomədəni supersistem-Hissi tip daşıyıcılarına intuitiv idrak, mistik təcrübə deyil, yalnız zəka ilə əldə edilən biliklər əhəmiyyətlidir. Bu dövrün insanları praktik məqsədlərə meylli olub, həyatdan həzz almağa daha çox meyllidirlər. Onları transendental dünya deyil, predmetlər aləmi üzərində köklənmiş xoşbəxt həyat maraqlandırır. Obyektiv reallığın istismarına olan təmayül özünü sosiomədəni mühitin bütün sahələrində (incəsənət, elm, iqtisadiyyat, həyat tərzi və s.) büruzə verir (14.s.240-245).
Sorokin bu qanunauyğunluğun həm qədim Yunanıstan, həm Avropa, həm də digər mədəniyyətlərin tarixində özünü büruzə verdiyini göstərməyə çalışır. Onun fikrincə, “yunan mədəniyyəti VIII-VI əsrlərdə ideasional, VI-V əsrlərdə idealistik, sonrakı illərdə isə hissi dünyagörüşü ilə səciyyələnmişdir. Avropa mədəniyyəti isə IX-XIII əsrlərdə ideasional, İntibah dövründə idealistik, nəhayət XVII əsrdən etibarən mədəniyyətin hissi tipi ilə səciyyələnmişdir” (14.s.174-176).
Sorokinin fikrincə, Sivilizasiyalar və ya sosiomədəni sistemlər olduqca müxtəlif həyat yolu keçirlər və əgər bəziləri həqiqətən də bioloji orqanizmin həyatına bənzər ömür sürürlərsə, digərləri bir neçə çiçəklənmə və ya tənəzzül dövrünü yaşaya bilirlər (19.s 53).
Təməl (məhvər) vaxt (sivilizasiya) konsepsiyası K.Yaspersin kulturoloji dünyagörüşündə əsas anlayışlardan biridir. Bu elə bir dövrdür ki, sivilizasiyaların sonrakı inkişafı üçün ox rolunu oynayır və gələcək dövrlər onun ətrafında fırlanır. Yaspers b.e.ə. 800-cü ildən 200-cü ilə qədər olan dövrü-təməl vaxt adlandırır. Onun fikrincə, dünya sivilizasiyasının bütün sonrakı inkişafının miqyasını və problemlərini məhz həmin vaxt müəyyənləşdirmişdir. Yaspersə görə, həmin dövrdə dünya mədəniyyətinin “üç yuvası”nda tamamilə yeni dəyərlər irəli sürən dini-etik təlimlər meydana gəlmişdir. Həmin dəyərlər o qədər dərin və universaldır ki, bu gün də öz aktuallığını itirməmişlər. Aralıq dənizinin Şərq sahilindəki bölgədə (Qərbin başlanğıcı)-Fələstin peyğəmbərləri, Zərdüşt, Yunan şairləri, filosofları və tarixçilərinin təlimləri; Hind bölgəsində -Buddanın nəsihətləri; Çində -Daosizm və Konfutsiçilik təlimləri meydana gəlmişdir. Dünya mədəniyyətinin inkişafında Yaspers “iki nəfəs”in olduğunu göstərir. Birinci “Prometey dövrü”ndən (oddan istifadə, nitqin və əmək alətlərinin yaranmasından) başlayır və qədim dövrün “böyük mədəniyyətləri”ndən keçərək təməl vaxta gətirir. İkinci isə -“yeni Prometey dövrü”ndən (indiyə qədər davam edən elm və texnika dövründən) başlayaraq və gələcək “böyük mədəniyyətlər”dən keçərək “insanın həqiqi təşəkkülü”ilə bağlı olacaq hələ uzaqda olan ikinci təməl vaxta aparır. Yaspersin fikrincə təməl vaxtda yaranan və qədim dövrdəki “böyük mədəniyyət”ə malik xalqlar tərəfindən mənimsənilən universal mədəni dəyərlər nəticədə həmin xalqların mədəni özünəməxsusluğunu itirməyə gətirib çıxardı. Bu isə daha əhəmiyyətli dünya mədəniyyətlərinin vahid ümumbəşəri mədəniyyətə doğru inkişafının vektorunu müəyyənləşdirir. Təməl vaxt-bütün dünya mədəniyyətlərini seçim qarşısında qoyur: ya doğulmaqda olan dünya mədəniyyətinə assimilyasiya olmaq, ya da məhv olmaq. K. Yaspers “Tarixin mənası və təyinatı” əsərində sivilizasiyanın bir-birini əvəz edən üç tarixi mərhələdən keçdiyini yazmışdır. Tarixə qədərki sivilizasiya-dövlətin meydana çıxdığı dövrə qədərki sivilizasiya; Dövlətin meydana çıxmasından sonra formalaşmış sivilizasiya; Ümumdünya tarixi epoxasının yaratdığı sivilizasiya” (25.s.93).
Rahid Uluselə görə, Sivilizasiya proseslərinin öyrənilməsində əldə olunan ümumiləşdirilmiş əsas qənaətlərə görə, sivilizasiya- qlobal tarixi tsikllərlə mərhələnən, daim transformasiyaya uğrayan struktur hadisə, daim bir-biri ilə toqquşma vəziyyətində olan, bir-birini əvəz edən, mədəni müxtəliflikləri özündə daha geniş miqyasda sintez edən məkan-hadisə, müəyyən bir dinin və onun çevrəsində formalaşmış mədəniyyətin nüvəsində təşəkkül tapan və həmin din və mədəniyyəti də öz genotipində özülləşdirərək inkişaf etdirən fenomenal prosesdir (10.s.239).
Onun fikrincə, Bəşəriyyət tarixinin son beş min ilində mövcud olan lokal sivilizasiyaların dövri olaraq nəsil dəyişmələri baş verir. E.ə. birinci minilliyə qədər Qədim Misir, Mesopotamiya, kiçik Asiya, Hindistan və Çin sivilizasiyaları nəsli planetin sivilizasiyalaşmasının ilk təməl mərhələsini yaradır. Bu nəsildən bir neçə sivilizasiya-Misir, Şumer, Het növbəti mərhələyə adlaya bilmir. İkinci mərhələdə Hindistan, Çin, Fars sivilizasiya subyektləri öz müstəqilliyini və dinamikasını saxlamaqla Aralıq dənizi hövzəsinin sivilizasiyalar nəsli önə çıxır. İmperializm epoxasına qədər Asiya, Avropa və Amerika sivilizasiyaları nəslinin bir-birini əvəzləməsi, bir-birinə qaynayıb qarışması... prosesi baş verir (10.s.239).
XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında Qərbi Avropa sivilizasiyası dünya ölkələrinin əksəriyyəti üzərində hakim olsa da, xeyli dərəcədə dəyişikliyə uğramış, ancaq kifayət qədər modernləşə bilməyən lokal Asiya sivilizasiyaları mövcudluğunu davam etdirirdi. Həmin dövr üçün beş üçüncü nəsil sivilizasiyası müəyyən edilir: Qərb, pravoslav, Uzaq Şərq, İslam və induist sivilizasiyaları. XX əsrin sonundan başlayaraq sənayedən sonrakı dünya sivilizasiyasının təşəkkülünün mühüm fazası kimi-lokal sivilizasiyaların dördüncü nəslinin özünütəsdiq prosesi müşahidə edilir. Sivilizasiyaların tərkibi getdikcə daha çox müxtəlif, mürəkkəb quruluşlu və diferensial xarakterli olur. Hazırda dünyada sivilizasiyaların Qərb qrupunda –özünün subsivilizasiyaları kompleksindən ibarət olan Avropa, Avstraliya, Şimali Amerika, Latın Amerikası sivilizasiyaları, Sivilizasiyaların Şərq qrupunda –islam, Türk, Yapon, Çin, Hind, Afrika və Okeaniya sivilizasiyaları vardır (10.s.240).
Rusiyalı alim Boris Nikolayeviç Kuzık sivilizasiyaların təsnifatı zamanı dünya sivilizasiyasının ardıcıllıqla bu mərhələlərdən keçdiyini yazır: neolit dövrü (e.ə. VIII - e.ə. IV minilliklər), ilkin sinifli dövr (e.ə.IV - e.ə.I minilliklər), antik dövr (e.ə. I minilliyin əvvəlləri - b.e. I minilliyinin ortaları), orta əsrlər dövrü (VI –XV əsrlər), ilkin sənaye dövrü (XVI - XVIII əsrlər), sənaye dövrü (XVIII əsrin sonu - XX əsrin sonu), postsənaye dövrü (XXI əsr) (17.s.117).
Təxminən beş min il bundan əvvəl, yəni, b.e.ə IV minilliyin sonunda planetimizdə əhalinin sıx məskunlaşdığı nəhəng dövlət və dövlət birliklərində ilk lokal sivilizasiyalar formalaşmağa başlamışdır. Ayrıayrı mədəniyyətlərin təzahürü kimi erkən sinfi və qədim dünya sivilizasiyalarının mövcudluğu dövründə bu lokal sivilizasiyaların sayı ondan bir qədər artıq olmuşdur. Tədqiqatçılar lokal sivilizasiyaların, adətən iki nəslinin bir-birini əvəz etdiyini vurğulamaqdadırlar. Lokal sivilizasiyaların bir çoxu (Şumer, Elam, Misir, Urarttu, Hetit, Akkad, Babil, Assur, Midiya, Yunan-Roma -Y.M) heç də uzunömürlü olmayıb, qısa bir dövr ərzində mövcud olduqdan sonra tarix səhnəsini tərk etmişlər, lakin bəzi lokal sivilizasiyalar (qədim Hind və Çin sivilizasiyaları) tarixin müxtəlif dönəmlərində eniş və yüksəliş fazalarından keçib çağdaş dövrümüzə qədər mövcudluqlarını qoruyub saxlamaqdadırlar. B.e.ə IV minilliyin sonundan I minilliyin başlanğıcına qədərki tarixi müddət, yəni erkən sinfi münasibətlərin formalaşdığı dövr, ümumdünya sivilizasiyasının inkişafında birinci nəsil hesab edilir) (17.s.537).
Boris Nikolayeviç Kuzık və Yuriy Vladimoroviç Yakoveçin müəyyənləşdirdiyi 5 nəsil sivilizasiya təsnifatında birinci nəsil sivilizasiyalara e.ə. IV - I minillikləri əhatə edən dövrdə ekvatordan əsasən şimala doğru ensiz bir zolaq boyunca daha çox çay vadilərində - Nildə (Misir sivilizasiyası), Dəclə və Fəratda (Şumer sivilizasiyası), Hinddə (Harappa sivilizasiyası), Yantsızıda (Çin sivilizasiyası), habelə Avropanın cənubunda Minoy sivilizasiyası və indiki İran ərazisində Elam sivilizasiyası daxil edilir. İkinci nəsil sivilizasiyaların (e.ə. IX əsr - b.e.V əsri) mərkəzi Aralıq dənizi hvvzəsinə doğru dəyişir. Bu dövr ilk dünyəvi imperiyaların (Əhəmənilər, Makedoniyalı İskəndərin imperiyası, Roma, Çin) yaranması ilə səciyyələnir. Bu imperiyalar həm də müxtəlif sivilizasiya daşıyıcılarının eyni dövlət daxilində əlaqələri ilə xarakterizə olunur. Yəni sivilizasiyaların həm dialoqu, həm də mübarizəsinə ilk dəfə bu müstəvidə rast gəlinir. Üçüncü nəsil sivilizasiyaların (VI -XV əsrlər) coğrafi sərhədləri Avrasiyanı, Afrikanın böyük hissəsini də əhatə etməklə genişlənir. Bu dövrün əsas xarakterik xüsusiyyəti olaraq cəmiyyətdə dünya dinlərinin təsir gücü və lider rolunun artması faktorları göstərilir. Dördüncü nəsil sivilizasiyalar XVI əsrdən başlayaraq bütün oykumeni əhatə edir, Şimali və Cənubi Amerikaya, Okeaniyaya doğru genişlənir. Bu mərhələ Qərb sivilizasiyasının hakim rolu və iqtisadiyyatın sənayeləşməsi ilə səciyyələnir. Nəhayət, beşinci nəsil sivilizasiya (postsənaye dövrü) müasir dövrdən başlanır. Bu mərhələ sivilizasiyaların bölünməsinin daha da dərinləşməsi (Qərb sivilizasiyasının Avropa, Şimali Amerika, Cənubi Amerika qruplarına, İslam sivilizasiyasının Ərəb, İran, Hind-müsəlman, İndoneziya qruplarına və s.) və sivilizasiyalararası münasibətlərin kəskinləşməsi, sivilizasiyaların əhalinin sayına, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, qlobal məkanda tutduğu mövqeyə görə kəskin qütbləşməsi ilə, yeni dünya nizamının sivilizasiyalararası müstəvidə tənzimlənməsi ilə xarakterizə olunur) (17.s.537).
Professor A. A. Miqolatyev “sivilizasiyaların fəlsəfəsi” məqaləsində yazır. “Bəşər sivilizasiyasının təqribən 5 min illik və ya 50 əsrlik tarixi keçmişi vardır. Və şüurlu insan təqribən 200 min il və ya 2 min əsr bundan əvvəl Afrikada formalaşmışdır… indiki mənada işlətdiyimiz elmi “sivilizasiya” məfhumu və anlayışı isə yalnız XVIII əsrdə yaranmışdır. “Sivilizasiya”nın yeni elmi anlayışını ilk dəfə Fransa iqtisadçısı, Viktor Mirabo olmuşdur”(5.s.298). Qədim sivilizasiyaların yaranması və qarşılıqlı təsiri və faydalanmasını “Qədim sivilizasiya” kitabında təhlil edən B.B.Pitrovski yazır. “Qədim sivilizasiyaların nailiyyətləri olmasaydı, bizim dünyanın heç bir həlqəsini təsəvvürə belə gətirmək olmazdı. Maddi və mənəvi mədəniyyət sahəsindəki ən mühüm kəşflərin çoxu qədim sivilizasiyalardan qaynaqlanmışlar”. Piatrovski tarixi sivilizasiyaların yaranma nöqtəsi və məkanı kimi Şərq, Antik Qərb, Tropik Afrika, Orta Asiya, Uzaq Asiya, Uzaq Şərq, Yeni Dünya coğrafiyalarının adını çəkir(5.s.299). S.Xəlilova görə, “... Hər xalqın etnosun özünə məxsus spesifik cəhətləri olsada, daha böyük miqyasda eyniyyət məqamlarının olması bir neçə böyük sivilizasiyalardan və mədəniyyətlərdən danışmağa imkan verir”(8.s.18-19). Nailə Əsədovaya görə, Sivilizasiya kateqoriyası orqanik heterogenliyi və müvafiq mürəkkəb sosial strukturu ilə səciyyələnən mədəni tipi özündə ehtiva edir. Orqanik heterogenlik dedikdə , özündə submədəniyyətlərin funksional differensiasiyasını ehtiva edən vahid sivilizasiyanın bütöv mədəni sistemi başa düşülür (2.s.58).
Geopolitik nəzəriyyələrdə sivilizasiyaların əsası 2 mühüm faktorda görülür: quru (tellurokratiya) və dəniz (talassokratiya) hökmranlığı. Tellurokratiya yunan sözü olub, “torpaq vasitəsilə hakimiyyət” və ya “quru hökmranlığı” mənasını verir. Tellurokratiya üçün dəqiq müəyyən edilmiş sərhədlər, təsdiq edilmiş ərazi, oturaq həyat fəaliyyəti, konservatizm, insan qrupları, tayfalar, xalqlar, ölkələr, imperiyaların riayət etdiyi əxlaqi və hüquqi norma və qanunlar xarakterikdir. Qurunun özünün davamlılığı, möhkəmliyi əxlaq normalarının, qanunların və ənənələrin də davamlığını təmin edir. Əxlaq normaları ictimai fikirdə möhkəmlənir, irsən ötürülür, etik norma və prinsiplər məcəlləsi formalaşır. Bu da onunla izah olunur ki, oturaq xalqlara individualizm deyil, kollektivizm hissləri daha yaxındır. Böyük və kiçik qrupların idarə olunmasında iyerarxizm əsas prinsipdir(4.s.26-27).
Ibn Xəldunun elmə gətirdiyi “umran” qərb dillərinə sivilizasiya və mədəniyyət (culture) kimi tərcümə olunmuşdur. “Sivilizasiya” anlayışını “vətəndaş”, “dövlət”, “cəmiyyət”mənasında qəbul edən İbn Xəldun göstərirdi ki, konkret bir dövlət, siyasi quruluş meydana gəlir, inkişaf edir və nəticədə tənəzzülə uğrayır. Sonra yeni dövlət və yeni sivilizasiya yaranır. Belə dövri proses daim baş verir. İbn Xəldun, mədəniyyət və dövlət anlayışları bir-birini tamamladığı üçün, onları əsasən vahid “ümran” anlayışı ilə ifadə edir. Ümranın ortaya çıxdığı mühit şəhər mühitidir. Lakin, şəhər mühitini yaradan, yəni ümranı cəmiyyətə gətirən güc əsəbiyyədir. ..Əsəbiyyə mədəniyyətin yaranmasında əsas güc olmasına baxmayaraq, dinin fövqündə mədəniyyət yaratmaq iqtidarında deyildir. Çünki mədəniyyətin cismi əsəbiyyə, onu idarə edən və tənzimləyən isə din olur. İbn Xəldun mədəniyyətin yaranmasını passionarlığın və dini birliyin təmin olunmasında, onun inkişafını elmlərin inkişafında, süqutunu isə mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin zəifləməsi ilə əlaqələndirir (12.s 350-360).
İbn Xəldun sivil həyatın dağılmasının bir sıra əsas səbəblərini aşağıdakı qaydada göstərmişdir. 1) qarşılıqlı əlaqə və həmrəylik münasibətlərinin zəifləməsi, cəmiyyətin bütövlüyünün pozulması; 2) dinin zəifləməsi nəticəsində insanlar arasındakı normal münasibətlərin pozulması 3) hakimiyyətin xalqdan uzaqlaşıb özgələşməsi, ona görə də idarəçiliyə xaricdən məmurların dəvət edilməsi 4) özbaşınalığın, zalımlığın və qorxu hissinin güclənməsinin təzahürü kimi tiraniyanın yaranması, 5) hakimiyyət tərəfindən ədalət prinsipinin pozulması və bunun nəticəsində sosial təbəqələşmənin baş verməsi 6) zinət və israfçılığa meyl və şəhər mədəniyyətinin pozulması. Sivilizasiyanı maddi mədəniyyətin sinonimi hesab edənlər isə göstərirlər ki, sivilizasiya təbiət qüvvələrini mənimsəməyin kifayət qədər yüksək pilləsi kimi özündə texniki tərəqqinin güclü enerjisini daşıyır və maddi nemətlər bolluğunu yaratmağa kömək edir(9.s.45). Yusif Rüstəmova görə, Sivilizasiya mədəniyyətə nisbətən daha geniş məfhumdur, o, özünün bütün təzahürlərində beynəlmiləldir. Sivilizasiya mədəniyyətin özünün mürəkkəb varlığını xarakterizə edir(9.s.485).
Alman sosioloqu Ferdinand Tonnis mədəniyyət və sivilizasiyanın bir-birinə zidd olduğunu, sivilizasiyanın industrial cəmiyyəti ifadə etdiyini, industrial cəmiyyətin isə ailə-tayfa əlaqələrinə, mənəvi yaxınlığa, qarşılıqlı qayğıya əsaslanan insanların ənənəvi münasibətlərini dağıtdığını, fayda prinsipinə əsaslanan utilitar münasibətlərlə əvəz etdiyini yazır. O.Şpenqler mədəniyyəti üzvi, yaradıcı mənəvi hadisə hesab edərək, onu utilitar, texnoloji, maddi hadisə olan sivilizasiyaya qarşı qoyur. F.Engels sivilizasiyanı bəşəriyyətin inkişafında tarixi mərhələ hesab edərək yazır. “Sivilizasiya ictimai inkişafın elə mərhələsidir ki, burada əmək bölgüsü, ayrı-ayrı insanlar arasında bundan doğan mübadilə və bu iki prosesi birləşdirən əmtəə istehsalı tam yüksəlişə çatır və bütün əvvəlki cəmiyyətdə çevriliş edir. (9.s.484).
Ağayar Şükürova görə, sivilizasiya müxtəlif xalqların və regionların mədəniyyətinin inkişafında müəyyən mərhələ hesab edilir. Sivilizasiya və mədəniyyət anlayışı bir-birilə sıx bağlıdır və bu əlaqənin əsasında müəyyən mədəniyyət konvensiyası durur (11.s..92).
Amerikan kulturoloqları Alfred Luis Kreber (1876 - 1960) və Klayd Klakxon (1905 -1960) “mədəniyyət” sözünün 164 mənasının siyahısını tərtib edərkən göstərmişlər ki, bunların əksərində “sivilizasiya” və “mədəniyyət” anlayışlarına eynimənalı məfhum kimi baxılır və ya oxşar mənalarda verilir (30.s.291). Sivilizasiya konsepsiyaları içərisində “tarixi və qeyri tarixi xalq” konsepsiyası, Hegelin əxlaqın inkişafının üç mərhələsi (ailə, vətəndaş, cəmiyyət və dövlət) ideyası, Kantın təkamülün üç mərhələsi (teoloji, metafizik, pozitiv) fikri, Marksın ictimai-iqtisadi formasiyalar təlimi və s. nəzəriyyələr meydana gəlmişdir. (9.s.488). Bəşəriyyət tarixində “tradision” və “texnogen” tipli sivilizasiyaları ayırmaq olar. Texnogen sivilizasiya inkişafın elə xüsusi tipidir ki, onun əsasını istehsal və idarəetmənin texnologiyasındakı fərq təşkil edir. Bu termin erkən kapitalizmin təşəkkül tapdığı dövrdə yaranmış və yarandığı bölgənin adı ilə “Qərb” sivilizasiyası adlanır, “Texnogen sivilizasiya”dan tarixən daha əvvəl sivilizasiyanın erkən ipi ənənəvi cəmiyyət mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan və Çin, Qədim Misir və b. -ənənəvi cəmiyyətin əyani nümunəsidir. Yeni texnologiyanı, elmi, təhsil sistemini mənimsəmək ilə əlaqədar olan modernləşmə prosesi tradision mədəniyyətlərin təməl dəyərlərinin transformasiyasını yaratdı. “Bu prosesdə tradisyon mədəniyyətlərin çoxu dağıldı, müvafiq cəmiyyətlər texnogen inkişaf yoluna keçdi. Lakin yalnız itirmə deyil, müvəffəqiyyət də olmuşdu”. Tradision mədəniyyətlərin texnogen sivilizasiyaya əks təsiri isə, onların fikrincə, əhəmiyyətsiz dərəcədə olmuşdur(9.s.488). İranın keçmiş prezidenti dr Xatəminin yazdığına görə “Sivilizasiyaların aydın və məlum sərhəddi, dürüst yaranma tarixi və sonu məlum deyildir” (5.s.298).
Sivilizasiyanın sərhədləri təkcə cografi məna daşımayıb,həm də insanların qəlbindən keçir... İnformasiya dövründə bu sərhədlər qeyri-müəyyən olub asanlıqla keçilir. Etnik-milli və etnikkonfessional ünaqişələr, sivilizasiyalar arasında qarşıdurma xətləri elan edilməmiş müharibənin əsas cəbhə xəttinin yerləşdiyi sivilizasiya “qırçınları” yaradır(6.s.474)
Kristofer Dauson, Maks Veber (1864-1920) dini sivilizasiyanın əsas xarakterik xüsusiyyəti hesab edirlər(927.s.97). K. Marksın ictimai formasiyaların (həmçinin, kapitalizmin) maddi əsaslar üzərində yaranması ilə bağlı təliminə qarşı çıxaraq, xristianlığın (protestantlıq qolunun) sivilizasiya yaradan üstün bir din olduğunu bildirən Maks Veber, Qərb sivilizasiyasının üstünlüyünü və orada ortaya çıxan kapitalizmin inkişafını təmin edən ruhun “protestantlığın əmək etikası” ilə bağlı olduğunu vurğulayır və və qeyd edir ki, Protestantlığın əmək etikası”nda maddiyyat və maddi dəyər ilahi rəhmətin bir təcəllisidir. Maddi inkişaf və maddi zənginlik əldə etmək vasitəsilə ilahi rəhmətə yaxınlaşmaq mümkündür. Məhz bu prinsiplərin əks olunduğu protestantlıq kapitalizmin ruhu idi. Bir zamanlar, katolik kilsə ənənəvi monarxiya rejimlərinin qorunub saxlanılmasına necə xidmət edirdisə, protestantlıq da dini ideologiya kimi, yeni istismarçı kapitalizm sisteminin ənənəçilər üzərində qələbə çalmasına və onun qorunmasına xidmət etmişdir. (26.s. 2-4).
S. Hantinqtonun təsnifatında da səkkiz sivilizasiyadan beşi (Qərb-xristian, Konfutsi, İslam, Hindu, Slavyan-Pravoslav) dini identifikasiyaya görə qruplaşdırılmışdır (31.s.31) Dini sivilizasiyanın məhsulu kimi göstərən A. Toynbi isə yazır ki, “ Xristianlıq yunan-roma və suryani sivilizasiya daşıyıcılarının mədəniyyətlərinin izdivacından doğulmuşdur” (21.s.132).
Səlahəddin Xəlilov isə dinə sivilizasiya yaradıcı element kimi baxmır. “Əgər “sivilizasiya” anlamı dini dəyərlərlə sıx bağlı olsaydı, onda müxtəlif dinlərə uyğun olaraq müxtəlif sivilizasiyalardan danışmaq olardı. Onda xristian sivilizasiyası “İncil”lə, islam sivilizasiyası “Quran”la yaşıd olardı. Və ancaq bu halda, dini-əxlaqi dəyərlər ön plana çəkildikdə müəyyən dövrlər üçün geriyə hərəkətdən də danışmaq olardı. Çünki bəşəri inkişafın bir çox mühüm mərhələləri, həm də məhz sivilizasiya anlamı ilə daha çox səsləşən mərhələləri dini dəyərlərə yaxınlaşmaq deyil, onlardan uzaqlaşmaq meyli ilə bağlıdır”(7.s.63). Sivilizasiyalararası konfrantasiyalar, universium, plüversim, metasivilizasiya konsepsiyaları. Bir çox tədqiqatçılar sivilizasiyanın tarixi prosesdə dağıdıcı rol oynadığını, bir çoxu isə sivilizasiyalararası münasibətlərdə bərabərhüquqlu qarşılıqlı əlaqələrin qlobal sivilizasiya quruculuğu ilə nəticələndiyini yazmaqdadır. Qeyd edək ki, F.Engelsin “Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” əsərini Amerika alimi L.N.Morqanın “Qədim cəmiyyət, yaxud vəhşilikdən barbarlıq vasitəsilə sivilizasiyaya doğru bəşər tərəqqisi yollarının tədqiqi” əsərinə və İngilis antropoloji məktəbinin nümayəndəsi Con Lebbokun “Sivilizasiyanın mənbəyi” əsərinə istinad etmişdir. İngilis alimi A. Toynbi də Morqan və Lebbokun sivilizasiyalar haqqındakı baxışlarını “Sivilizasiyaların toqquşması”, “Sivilizasiyalar tarix məhkəməsi qarşısında”, “Tarixin anlamı” əsərlərində inkişaf etdirərək, sivilizasiyalar arası mübarizənin üstünlük və ideyalar uğrunda mübarizələr olduğunu və sivilizasiyaların bu qarşıdurmalardan aldığı motivasiyalarla inkişaf etdiyini və dağıldığını, sivilizasiyalar arası mübarizələrin qaçılmaz bir zərurət olduğunu vurğulmışdır. A. A. Miqolatyevə görə , sivilizasiyalar bir tərəfdən insanların zehni inkişafının gücünü və qüdrətini artırıb, onların hərtərəfli inkişaf etməsinə yardımçı olursa, digər tərəfdən də, social xaosun və qarşıdurmanın yaranmasına, xalqların qeyri-bərabər inkişafına və iqtisadi tənəzzülünə, milli-dini təcavüzə məruz qalmasına səbəb olmuşdur. Miqolatyev bu fikrini “Sivilizasiyaların fəlsəfəsi” adlı məqaləsində XX əsr sivilizasiyasının xüsusiyyətlərini təhlil etməklə ciddi əsaslandırır. “Elmi-texniki tərəqqinin inkişafı sayəsində hərbi formal utilitarizasiya prosesi başlanır və sivilizasiyalı xalqlar və onların mədəniyyəti, sivilizasiya və maddi-mənəvi dəyərləri qanlı –qadalı müharibələr nəticəsində insanların kütləvi qırğınına, yaşayış məskənlərinin dağıdılmasına səbəb olur. Təkcə ikinci Dünya müharibəsinə 61 dövlət və yer üzünün 80 % əhalisi cəlb olunmuşdu”(5.s.303).
Sivilizasiyaların dağıdıcı gücü haqqında isveçrə alimi J.J.Babelin hesablamalarına görə, sivilizasiyalı dövrdə yer üzündə 14,5 min müharibə aparılmış və nəticədə 3 milyard 640 milyon insan məhv edilmişdir(5.s.303).
Rus alimi A.S. Tyuşkeviç “Dünyanın yenidən bölüşdürülməsi” əsərində yazır. “XVIII əsr bəşər tarixində maarifçilik əsri, XIX əsr tərəqqi və intibah əsri, XX əsr “qanlı müharibələr əsri” kimi tarixə daxil olmuşdur…XVII əsrdə 5 milyon, XIX əsrdə isə 6 milyona yaxın insan məhv edilmişdir”. A.S. Tuşkeviçin fikrincə “Son 5,5 min il ərzində planetimizdə bəşər övladı təkcə 292 il sülh şəraitində yaşamışdır. Yer üzündə 15 minə yaxın müharibələr olmuş, onların ikisi XX əsrdə başlamış I və II dünya müharibələri olmuşdur” (22.s.57).
Bütün bunlarla yanaşı Avropada 1450-1750-ci illərdə başlayan iqtisadi və siyasi dəyişikliklər nəticəsində (1750-ci ildən 1914-cü ilə qədər) Qərbin "(ABŞ və Avstraliya daxil olmaqla) dünyanın qalan hissəsində dominantlıq iddiasını gücləndirməsi, Çindən Müsəlman ölkələrinə, Afrikaya qədər dünyanın demək olar ki, bütün digər hissələrinin “Qərbin olmalıdır" prinsipini beynəlxalq münasibətlərin əsasına çevirməsi, Qərbin Siyasi və iqtisadi dominantlığının genişlənməsi ilə mədəni və mənəvi sahələrdə Qərb dəyərlərinin hakim olmağa başlaması sivilizasiyaların dayanıqlı inkişafına ciddi zərbə vurmaqdadır. Qərb dominantlığının sənəaye inqilabından informasiya inqilabınadək olan böyük bir dövrü ərzində dünyanın bir hissəsinin digəri üzərində hakim mövqeyə malik olması və bu prosesin XXI əsrdə də Qərb dominantlığını himayə edən qlobal institutların fəaliyyəti ilə (NATO, ATƏT, DTT, BMT, BVF, ÜTT və s) gücləndirilməsi Sivilizasiyalararası bərabərhüquqlu və dayanıqlı inkişafa mane olan əsas amillərdən biridir.
Hantinqton Son 500 ildə Qərb mədəniyyətinin dominantlığının digər sivilizasiyaların inkişafına öldürücü təsir etdiyini və sivilizasiyalararası bərabərhüquqlu əməkdaşlığa mane olan əsas faktor olduğunu yazmaqdadır. Hantinqtonun fikrincə, Qərb mədəniyyəti ilə qeyri Qərb mədəniyyətləri arasında ayırıcı xətt “Qərbdə ən çox önəm verilən dəyərlərə digər mədəniyyətlərdə ən az dəyərin verilməsidir”.
Hantinqton Qərb mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edən dəyərlər kimi Klassik mirası (Qrek fəlsəfəsi və rasyonalizmi, Roma hüququ, latın dili və xristianlıq); Avropa dilləri (latın, fransız, ingilis); Dini və Dünyəvi hakimiyyətin ayrılması; sosial plüralizm və sivil cəmiyyət; Təmsil etmə qurumlarının mövcud olması; Fərdiyyətçilik institutlarının olmasını göstərir və qeyd edir ki, Avropa şəxsi azadlıqların, siyasi demokratiyanın, qanunun hakimiyyəti, insan haqları və mədəni azadlıqların qaynağı və yeganə qaynağıdır. Bunlar Asiyanın, Afrikanın, Orta Şərqin deyil, Avropanın ideallarıdır.
Məhz bu dəyərlər Qərb mədəniyyətini Qərb mədəniyyəti etmişdir. Hantinqtonun fikrincə, “Qərb mədəniyyəti dəyərlidir, amma, universal olduğu üçün yox, bənzərsiz olduğu üçün dəyərlidir” (13.s.105). Hantinqtonun fikrincə, son illərdə Qərbli olmayan xalqların liderlərindən çoxu Qərbləşməyə qarşı çıxıb modernləşmənin arxasınca düşmüşlər. Bu mövqe yüz il öncə ortaya atılan Tİ-YONG ( Təməl Prinsiplər üçün Çin dili, praktik nəticələr üçün Qərb dilləri) və VOKEN-YOSEİ (Yapon ruhu, Qərb texnologiyası) şüarları ilə ifadə olunmuşdur. “Qeyri Qərb dünyası bir zamanlar Qərbin əsas dəyərləri olan millət dövləti, azadlıq, liberalizm, demokratiya, Maqna-Çarta, fərdi azadlıqlar kimi dəyərləri mənimsəməyi inkişafın açarı hesab edirdilərsə, indi Qərb dəyərlərini “İnsan haqları imperializmi” hesab edirlər” (13.s.107). Hantinqtona görə, Qərb mədəniyyətinin və dəyərlərinin cazibə gücü azaldıqca Qərb dünyasının gücü də azalacaqdır və Qərb öz mədəniyyətini Qərbli olmayan xalqlara qəbul etdirməkdə çətinlik çəkəcəkdir. Hantinqtona görə “Təməldə dünya daha modern, amma daha az Qərbli olmaqdadır” (13.s.108). Hantinqton “Qərb unikaldır, amma universal deyil” məqaləsində yazır. “Son illərdə qərblilər Qərb mədəniyyətinin dünya mədəniyyəti olacağı haqqında fikrlər irəli sürməkdədirlər ki, bu da Qərbli olmayanları qıcıqlandırmaqdadır.
Qeyri Qərb dünyasında Qərb mədəniyyətinin iki formada yayılması haqqında baxışlar mövcuddur ki, bunlardan biri Coca-Colonizasiya tezisidir. Coca-Colanizasiya tezisi mədəniyyəti istehlak əşyası ilə bir tutmaqdadır. Bu tezisə görə Qərbin, xüsusilə də Amerikanın populyar mədəniyyəti tor kimi dünyanı sarmaqdadır. Amerika yeməkləri, geyimi,musiqisi, filmləri, hər növ istehlak əşyaları, bütün qitələrdə yayılmaqda və istifadə edilməkdədir. İkinci tezis isə modernleşmənin vesternləşmə olduğunu irəli sürməkdədir. Bu fikrin tərəfdarlarına görə qərb bütün dünyanı modernləşdirməkdədir və modernləşən bütün mədəniyyətlər qərbləşməkdədir. Modernləşən mədəniyyətlər qərbləşdirkcə öz ənənəvi mədəniyyətlərini, adət ənənələrini, ,qurumlarını, dəyərlərini Qərbinkinə bənzətməkdədirlər.
Hər iki tezis qeyri qərb dünyasının universal homojen bir Qərb mədəniyyəti anlayışına müqaviməti əks etdirməkdədir və hər iki tezis çox təhlükəlidir. Hantinqtona görə bütün beynəlxalq konfranslarda Qərb və Asiya dəyərlərinin qarşıdurması baş verir. Bu qarşıdurmada müxtəlif dünyagörüşlərə sahib mədəniyyətlərin dünyagörüşü ön plana çıxır. “Asiyalılar cəmiyyəti, hiyerarxiyanı, fərdin hüquqlarının cəmiyyətdən üstün olmadığını müdafiə edirsə, Qərb , Amerika fərdin hüquqlarına əsaslanan dünyagörüşü və siyasəti izləyir ki, bu da qarşıdurmalara səbəb olur” ” (13.s.95).
Hantinqton sivilizasiyaların toqquşmasına səbəb olan amillər kimi aşağıdakıları sadalayır. “1. sivilizasiyalar arasındakı fərq nəinki sadəcə olaraq bir reallıqdır, həm də bu fərqlər getdikcə daha da inkişaf etməkdədirlər. Sivilizasiyalar özlərinin tarixinə,dilinə, mədəniyyətinə, ənənələrinə, dininə görə fərqlidirlər. Müxtəlif sivilizasiyalara məxsus insanlar Allah və insan, fərd və qrup, vətəndaş və dövlət, valideyn və uşaqlar, ər və arvad arasındakı münasibətlərə müxtəlif cür baxırlar, hüquq və vəzifələrə, azadlıq və məcbur etməyə, bərabərlik və tabeçiliyə fərqli qiymət verirlər. Bu fərqlər əsrlərlə yaranıb. Onlar yaxın gələcəkdə aradan qaldırılmayacaqdır. 2. müxtəlif sivilizasiyalardan olan xalqlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə sivilizasion mənlik şüurunun artmasına, sivilizasiyalar arasındakı fərqləri və bir sivilizasiya daxilindəki birliyi daha dərindən anlamağa gətirib çıxarır. 3. iqtisadi modernizasiya və onu müşayiət edən sosial dəyişikliklər yerli dəyər sistemini və həyat tərzini dağıdır, tarixi eyniyyət kimi milli dövlətləri zəiflədir. Yaranan boşluğu çox hallarda daha geniş sosial təbəqələri özünə cəlb edən təməlçi dini hərəkatlar doldurur. 4. Qərbin həddən artıq güclənməsi əks reaksiya kimi qeyri-qərb sivilizasiyaların yaranmasına, dünyanı özlərinin Qərbdən fərqli olaraq yaratdıqları nümunələrə uyğun olaraq qurmaq cəhdlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. 5. yerli mədəni özəlliklər və fərqlər iqtisadi və siyasi sahələrə nisbətən dəyişmələrə daha az məruz qalırlar, elə buna görə də, onların kompramisə gəlmələri daha çətin olur. 6. müasir dünyada iqtisadi regionalizm güclənir. Regional blokların əhəmiyyəti getdikcə artacaqdır” (23.s. 215-216).
S.P. Hantinqton dünya sivilizasiyalarını Qərb və Qeyri-Qərb sivilizasiyalarına bölür və iddia edir ki, gələcəkdə dünya siyasətinin əsası, Qərb ilə Qeyri -Qərb dünyaları arasındakı münaqişə olacaqdır. Hantinqtonun fikrincə, son 500 ildə Yer üzərində dominant olan Qərb sivilizasiyasına qarşı yerdə qalan sivilizasiyalar mübarizə apararaq çox qütblü bir dünya quruculuğuna başlayacaqlar. Hantinqtonun fikrincə, Qərb sivilizasiyası unikaldır, lakin universal deyildir və bu sivilizasiya dəyərləri dünyanın yerdə qalan hissəsi tərəfindən qəbul edilmir. ” (23.s. 215-217).
Rus filosofu A.Dugin Mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dayanıqlı inkişaf etməsi prinsipinin əsasında mədəniyyətlərin ekzistensianal qaydalarının qəbul edilməsi durur. A. Dugin son 2 min il və 500 il Qərbi Avropanın müqəddəratını müəyyən etmiş Ellin və Bizans mədəniyyətinin üç Loqosunu - Apollonun, Dionisin və Kibelanın obrazlarını universal struktur kimi qəbul edərək Rus mədəniyyətini (Rus Loqosunu) və eləcə də digər mədəniyyətləri xarakterizə etmişdir. A. Duginin yazdığına görə, Mədəniyyət üç fundamental mənşəyə malik olan son dərəcə mürəkkəb koddur. Hər bir mədəni məkanda (mədəni-tarixi tipdə, sivilizasiyada) məkanın (amma bu dəfə mədəni məkanın) üç ölçüsü kimi - istər Apollon (İşıqlı Loqos), istərsə də Dionis (qaranlıq Loqos) və Kibela (qara Loqos) ölçüləri –hündürlük, en və dərinlik ölçüləri mövcud ola bilər. Dünya mədəniyyətlərinin və cəmiyyətlərinin rəngarəngliyi bununla bağlıdır ki, hər mədəniyyət və hər cəmiyyət bu üç Loqosun müxtəlif proporsiyalarda və müxtəlif nisbətlərdə özünəməxsus proyeksiyasından ibarətdir... Hər bir mədəniyyətin dinamikası və statistikası-zaman və məkan –hadisələri və mənaları özündə saxlayan sahə -varlığın təzahürü və başlanğıcıdır. Varlıq özünü məkan( canlı məkan, xalqın məkanı) kimi genişləndirir və bununla da ekzistensiya edir, məkanı mövcud olan edir... Məkan sivilizasiya zamanının strukturunda yerləşir. M.Haydeqqer “Qara Dəftərlər”əsərində “Məkan xalqın zamanı deyilmi?” sualını verir. Dugin M. Haydeggerin “Daseinlər çoxluğu” nəzəriyyəsinə əsaslanaraq, mədəniyyətin müxtəlif meyarları arasında onun intellektual ifadəsi ilə yanaşı ekzistensial ölçüsünü də qeyd etməkdədir. Dugin insanın dünyada düşünən mövcudluğunun fenomenoloji baza səviyyəsini onun ən dərin köklərində müxtəlif hesab edir və yazır ki, “ bu müxtəliflik elə bir təməldir ki, sonralar onun üzərində mədəniyyət, fəlsəfə, siyasət, bilik, elm, incəsənət binası qurulur” (1.s.15). Duginin fikrincə, “Dasein (düşünən mövcudluq) insanın dünyada mövcudluğunun kök strukturudur, onun ekzistensiyasının fundamental fonudur.
Məqalənin davamını jurnalın PDF variantından oxuya bilərsiz. Səh.304